Төрөөбүт тыл – норуот барҕа баайа.

 

1. Уу устар, уларыйар,

Үрэх сүүрүгүрэр, сүүдүйэр,

Киһи кэхтэр, кэбэлийэр,

Тыл сытыйбат, сыттаммат,

Сурук сууйуллубат, суодуйбат. (Алампа)

2. Төрөөбүт тылы таптааһын төрөөбүт норуоту таптааһыны, киниэхэ ис сүрэхтэн бэриниилээх буолууну кытта быстыспат ситимнээх. (А.Е.Мординов)
3. Ийэ тылгыттан абыралы булуоҥ,

Кини баай байҕалыгар тиксэҥҥин

Баай дууһаланыаҥ,

Өлбөт өйдөнүөҥ. (Семен Данилов).

4. Ардах уута хотоол сиргэ мустарын кэриэтэ, тыл хонноҕуна хонон барааччы. (Софрон Данилов)
5. Күндү тыл сэдэхтик этиллэр эрэ буоллаҕына күндүтүк иһиллэр баҕайыта.

• Саха тыла муора курдук баай. Саха омук тыла үрүйэ уутун курдук сэргэх, сир симэҕин курдук сиэдэрэй.
• Тыл тылга мэһэйдээбэт, хата, тыл тылга көмөлөһөр. Тыллар киһиэхэ ыар ындыы буолбаттар, хата, сырдыкка көтөҕөр сытыы кынат хотоҕойдоро буолаллар. Сүрэххэ үтүө дьулуур, төбөҕө дириҥ санаа тылынан өтөн киирэн киһиэхэ иҥэллэр.
• Тыл төһөнөн судургу, төһөнөн хомоҕойдук этиллэр да, дьон-сэргэ ону кэбэҕэстик ылынар. (Амма Аччыгыйа).

6. “Киһи тыла- уот” диэн саха өһүн хоһооно этэр. Саҕар да, өһөрөр да уот. Биһиги, суруйааччылар, итинник күүстээх сэбинэн – Прометей уотунан – туһанабыт. Кинини баһылаан дьол-соргу иһин охсуһууга доҕотторбут сүрэхтэрин күүрдэбит, киһи аймах өстөөхтөрүн өһөрөбүт. Биллэн турар, күүстээх, төлөннөөх куттан-сүртэн, уотунан уһуурар улуу илбистэн үөскээбит тыл өлбөт үйэлэнэр. (Суорун Омоллоон).
7. Тылы сатаан туттуу, тылга иҥэ сылдьар күүһү булан туһаныы – үтүө сааһыт, снайпер ытар сыалын таба кыҥыырын курдук, олус туочунай уонна мындыр дьыала. Холобур, снайпер миллиметр уон гыммыт, сүүс гыммыт биирин даҕаны бинтиэпкэтин сыалын сыыһа туһаайдаҕына – кый дойдунан сыыһан, умса – өрө, уһаты – туора тэптэрэн таһаарыахтаах. Син ол кэриэтэ, тыл суолтата, күүһэ наһаа кыраттан олус улаханнык уларыйар.

• Саха тыла – наһаа баай, күүстээх, били этэргэ дылы, кырдьык да, имэҥнээх-илбистээх тыл. Саха норуота тыл күүһүн олус билинэр этэ. Ол крдук, тыл абыралы аҕалар, үчүгэйгэ тиэрдэр күүһүн итэҕэйииттэн араас алгыстар, көрдөһүүлэр үөскээбиттэр; тыл алдьархайга тэбэр, куһаҕаны оҥорор кыахтааҕар эрэнииттэн ынырыктаах кырыыстар, андаҕардар айыллыбыттара.
• Тыл бэргэнэ, тыл ырааһа,

Тыаттан мастыы кэрдиллибэт,

Кини мүөтэ, саахара

Көмүс курдук көрдөнүллэр. (Күннүк Уурастыырап)

8. Тылы атаҕастааһын – норуоту атаҕастааһын.

• Төрөөбүт тылы ахсарбат буолуу – бу норуоту ахсарбат буолуу. Тыл диэн норуот бастыҥ баайа, сүрүн киэн туттуута. Тыл диэн норуот үрүҥ тыына. Тыл өлбөөдүйдэҕинэ норуот аһыныгас айыы санаата эмиэ өлбөөрөн барар, тиһэҕэр харааран хаалар!.. Оттон бары алдьархай, аньыы буруй хара санааттан тахсар буолбат дуо?! Дьэ, онон, тыла буомурбут норуот бэйэтэ эмиэ буомурар уонна эстиигэ-быстыыга тиийэр. Өрүстэр, муоралар уоллахтарына улаханнык айманабыт, оттон тыл ииннэҕинэ-хаттаҕына кыһаллыбаппыт. Бу өйбүт- снаабыт дириҥэ суоҕуттан, культурабыт намыһаҕыттан буолаарай?.. Ханнык да норуот муудараһа тылга баар эбээт. Тылбытын сүтэрэн эрэрбит былыргы муудараспытын сүтэрэн эрэрбит тэҥэ!
• Баччааҥҥа диэри ийэ тылбытын сүтэрбэккэ син харыстаан тыыннаахтыы аҕаллыбыт… Ити биһиги улахан дьолбут. Тылларын төрүт сүтэрбит уонна сүтэрэн эрэр норуоттар үгүстэр. Биһиги маҥнайгы сорукпут – ийэ тылбытын харыстааһын. Тылбыт тыыннаах буоллаҕына элбэҕи оҥоруохпут, элбэҕи кыайыахпыт.
• Ийэҥ сылаас үүтүн кытта

Бу тылы ыймахтаабытыҥ,

Эн билбитиҥ бу тылтан

Саха буолан айыллыбыккын.

Баҕар, түһэн биэриэ доҕор,

Ийэҥ, баҕар, хоргутуоҕа,

Төрөөбүт тыл эн олоххор

Мэлдьи аргыс буолуоҕа…

Өстөөххүн ох таптаҕына –

Баҕар, бааһа оһуоҕа,

Уот тылгынан хаарыйдаххына –

Өрүттүө эрэ суоҕа.

Баҕар, умнуоҥ ырааттаххына –

Төрөөбүт сайылыккын,

Төрөөбүт тылгын умуннаххына –

Эн киһи буолбатаххын. (Иван Гоголев- Кындыл).

9. Киһи тыла сүүс көһү биирдэ саба сүүрэр.

• Сиэрдээх тылы утарар кытаанах. (Леонид Попов)

10. Өскө төрүт тылгын умнуоҥ-

 Өнүйбэккэ инниэҥ-хатыаҥ,

Силис тардыах сиргин тумнуоҥ –

Симэлийэ сүтэн барыаҥ. (Семен Руфов).

11. Тыл арыт өһөскүн,

Ыарахаҥҥын, сөҥҥүн,

Тааскын, сибиниэскин,

Укулаат тимиргин.

Тыл арыт кытаанаххын,

Тааһы быһар алмааскын,

Хатарыылаах ыстаалгын,

Чиргэл, чэгиэн киил маскын.

Тыл арыт чэпчэкигин,

Дэлэгэйгин, элэккэйгин,

Санаа хоту салаллаҕын,

Үөрэ-дьүөрэ кутуллаҕын.

Тыл арыт кынчаалгын,

Арыт тапталгын,

Арыт хомолтоҕун,

Арыт үрдүк дьолгун. (Баал Хабырыыс).

12. Хас тыл бэйэтэ –История кэрэһитэ. (Иван Федосеевич-Доосо).
13. Мин бэйэ норуотун тыыннаах тыл аптаах күүһүнэн үйэтитииттэн ордук үрдүк, сыаналаах, үчүгэй өссө туох баарын билбэппин. (Андрей Кривошапкин).
14. Тыл хайа баҕарар омукка норуот баар буолуутун, кини чэчирии сайдыытын бөҕө олуга.

• Ийэ үүтүн кытта талбыт, култуурабыт иҥэриллиэхтээх. Оҕо кыратыттан төрөөбүт тылын билбэт буоллаҕына, элбэҕи сүтэрэр. (Ф.В. Габышева)

15. Тылбытын сүтэрдибит да, омук быһыытынан симэлийэбит. Онон тылбытын харыстыыр, өрө тутар, ыччаппытыгар тылга тапталы иҥэрэр туһугар баар ньыманы барытын туттуохтаахпыт. Тыл боппуруоһа – тыыннаах буолуу эбэтэр сиртэн симэлийии боппуруоһа. Бу биһиги омук быһыытынан уратыбыт. (Эдьиий Дора).
16. Тылларын күүһүн ылларбыт, тыллара сүппүт омуктар хайдах курдук күр түһэ ньүдьүрүүллэрин билбэт киһи суох.

• Тыл айылгытын илдьэ сылдьааччыҥ – дорҕоонуҥ. Ол дорҕоонуҥ сүттэ даҕаны, саха тыла – омугуҥ тыла суох буолар.
• Тыл диэн сороҕор киһи сатаан быһаарбат, билбэт түбэлтэлэрдээх буолар. (Дапсы)

17. Орто дойдуга айыллыбыт тыынар тыыннаах барыта төрүт тыл күүһүнэн билэр-көрөр, билсэр-көрсөр, көмүскэнэр-харыстанар, таптаһар, быһаарсар – олох олорор.

• Муҥура суох үгүһү түргэнник билии-көрүү, үөрэтии төрдө соҕотох Ийэ тылга сытар.
• Хас биирдии омук, элбэҕиттэн-аҕыйаҕыттан тутулуга суох төрөөбүт тылын, төрүт үгэстэрин, омук быһыытынан уратытын харах харатын курдук харыстыахтаах. (Мандар Уус)

18. Үтүө тыл үтүмэн кыаҕынан

Буомурбут сүрэҕи эмтээбит,

Кэрэ тыл кэрэмэн күүһүнэн

Кэрэни бу сиргэ үксэппит. (Сардаана Амгинская)