Соловьев Василий Сергеевич-Болот Боотур

Василий Сергеевич Соловьев Чурапчы оройуонун Хатылы нэһилиэгиттэн төрүттээҕэ. 1915 сыллаахха муус устар 15 күнүгэр дьоно Мырыла Амматыгар от сии диэн киирэн кыстаан олордохторуна, Баҕалаах диэн алааска сүөһүнэн иитиллэр, дьиэ тэрилин оҥорор мас ууһун кэргэнигэр төрөөбүтэ. Оскуолаҕа 11 сааһын ааһан баран киирбитэ. Василий Сергеевич оскуолатааҕы сылларыгар саҥа олох күргүөмнээх тутуутугар төһө күүһэ кыайарынан кыттыбыта. Ыһыы, хомуур хампаанньаларыгар, заем сурутуутугар, дохуот үллэһигэр уонна да атын общественнай үлэлэргэ улахан дьоҥҥо суруксут буолара. Кини салайар комсомольскай ячейката бастыҥ үлэлээх хомсомуол тэрилтэтэ буолан Кыһыл Знамяны ылбыта.

      Сэттэ кылааһы бүтэрэн баран Чурапчыга биир ыйдаах начаалынай оскуола учууталларын бэлэмниир кууруска үөрэммитэ. Ол кэнниттэн күнүс оҕолору, киэһэ улахан дьону үөрэтэрэ, дакылаат оҥороро, оройуон хаһыатын көхтөөх селькора этэ. Үгүс хоһооннорун, ыстатыйаларын бэчээттэтэрэ. 1935 сыллаахха сэттэ ыйдаах саха, нуучча тылын, литературатын учууталларын бэлэмниир кууруска үөрэммитэ уонна 1935-1936 сылларга Чурапчы оскуолатыгар Таллан Бүрэлиин литературнай куруһуогу тэрийсибитэ. 1936-1937 сылларга үөрэх дьылыгар ударник учуутал буолан, Мугудай 5 кылаастаах оскуолатыгар дириэктэринэн үлэлии сылдьан педтехникумна кэтэхтэн үөрэнэ киирбитэ. Онно Дьуон Дьаҥылылыын илиинэн суруллар сурунаалы таһаараллара.      

      Василий Сергеевич кэргэнин уруута, аатырбыт кыһыл бартыһаан Н. Субуруускайы  хаайан  бараннар, кинини бэйэтин эмиэ Субуруускайы кытта сибээстээх диэн педтехникумтан устан, хаайыыга укпуттара. Сэттэ сылга уураахтанан 16 ый олорбутун кэннэ, Москва уурааҕы көтүрэн, босхоломмута. Ол кэнниттэн идэтинэн учууталлыы сылдьан, 1942 сыллаахха Кыһыл Армия кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Бастаан 21-с хайыһар оһуобай биригээдэтигэр Старая Русса туһаайыытыгар кыргыспыта. 282-е стрелковай дивизия 826 артиллерийскай полкатыгар дивизион топовычислителинэн ананан Калиниградскай, 2-е Белорусскай, 1-кы Украинскай фроннарга кыргыспыта. Калининскай, Новгородскай, Псковскай, Ленинградскай уобаластары, Эстонияны, Литваны, Белоруссияны, Польшаны босхолоспута. Германия сиригэр, Верхней Силизея Бриг диэн куоратын чугаһыгар ыараханнык бааһыран бойобуой кэккэттэн туораабыта, иккис группалаах инбэлиит буолан, дойдутугар эргиллибитэ. Василий Сергеевич Соловьев бойобуой үтүөлэрин иһин Албан аат III истиэпэннээх уонна Аҕа дойду Улуу сэриитин I истиэпэнэ уордьаннарынан, мэтээллэринэн бэлиэтэммитэ. Сэрии кэнниттэн Василий Сергеевич Чурапчыга, онтон Усуйаана оройуонугар учууталынан, үөрэх салаатын иниспиэктэринэн, сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Онтон 1953 сыллаахтан Дьокуускайга олохсуйбута. Саха АССР социальнай харалтатын профтехучилищетин интернатыгар дириэктэринэн, онтон преподавателинэн үлэлээн, эдэр ыччаты үөрэппитэ, олоххо, кэрэҕэ, сырдыкка угуйбута. 1955 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педагогическай институт нуучча тылыгар уонна литературатыгар отделениетын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитэ.                  

        Дьоҕурдаах сытыы-хотуу уол үһүс кылаастан ыла «суруйар ыарыыга» ыалдьан, истиэнэ хаһыатыгар уонна илиинэн суруллар сурунаалга бастакы айымньыларын таһаартарбыта. Василий Сергеевич бастакы хоһоонноро 1932 сыллаахха «Социализм суола» хаһыакка бэчээттэммиттэрэ. Онтон тирэх ылан айымньыларын «Эдэр коммунист», «Кыым» хаһыаттарга таһаартаран, литератураҕа, айар үлэҕэ абылатан испитэ. Маҥнайгы кинигэтэ, «Ол күн» диэн эпическэй поэмата 1958 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыта. Октябрь 40 сыла туолуутугар аналлаах Өрөспүүбүлүкэтээҕи сабыылаах куонкуруска II-с бириэмийэни ылбыта. Онтон ыла Василий Сергеевич утумнаахтык дьарыктаммыта, бөдөҥ  романист буола үүммүтэ. «Сааскы дьыбардар» романа, «Уһуктуу» диэн трилогия-романа нууччалыы тылбаастанан, Россия литературоведтарын үрдүк сыанабылларын ылбыта, саха уус-уран литературатын байыппыта. B.C. Соловьев-Болот Боотур «Норуодунай суруйааччы» диэн бочуоттаах ааты ылбыта. Октябрь 50 сыла туолар өрөгөйдөөх үбүлүөйүгэр анаммыт литературнай куонкуруска «Сааскы дьыбардар» диэн романынан кыттан маҥнайгы бириэмийэни ылбыта. «Весенние заморозки» В. Дудинцев уонна Н. Гордеева тылбаастарынан Москваҕа «Современник» издательствоҕа тахсан киэҥ ааҕааччыга биллибитэ уонна биһирэбили ылбыта. Кини оҕолорго аналлаах айымньылара — «Сырдык мичээр», «Хомурахтаах мин дойдум», «Таабырын хоһооннор», «Куобахчаан» диэн хомуурунньуктар оҕо дууһатын долгутар, төрөөбүт Сахатын сирин кэрэ айылҕатын, көтөрүн-сүүрэрин харыстыырга ыҥырар үтүө тыыннаахтар. B.C. Соловьев-Болот Боотур, саха норуодунай суруйааччыта, төрөөбүт норуотун хорсун уонна эрэллээх уола этэ. Кини саха литературатын төрүттээбит А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев, П.А. Ойуунускай сырдык ааттара уонна кинилэр өлбөт-сүппэт айымньылара норуоттарыгар төннөрүгэр төһө кыаҕа, билиитэ тиийэринэн кыһанара, охсуһара, төрөөбүт Сахатын сирин экологическай проблемаларыгар аналлаах сытыы пафостаах публицистическай суруйууларын бэчээттэтэрэ. Василий Сергеевич Соловьев Болот Боотур 1993 сыллаахха ыам ыйын 24 күнүгэр Дьокуускайга олорон эмискэ  ыалдьан  өлбүтэ.

Айымньылара

Ол күн : поэма. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1959. — 124 с. 

Таабырын-хоһооннор : орто саастаах оҕолорго. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1961.-20 с. 

Хомурахтаах мин дойдум : хоһооннор. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота,1965. — 68 с. 

Куобахчаан : орто саастаах оскуола оҕолоругар. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1967.-54 с. 

Сааскы дьыбардар : роман. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1971. — 472 с.

Сырдык мичээрдэр : кыра саастаах оҕолорго хоһооннор. — Дьокуускай : Кинигэ изд- вота, 1974. — 32 с. 

Уһуктуу : роман : 3 кинигэлээх. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1975. 

1-кы кинигэ :1975. — 376 с. 

2-с кинигэ : 1979. — 400 с. 

3-с кинигэ : 1987. — 640 с. 

Сааскы дьыбардар : роман. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1984. -4 5 6 с.

Ол күнтэн — бу күҥҥэ : хоһооннор, поэмалар. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1985. -2 7 0 с. 

Хомурахтаах хоту сирим оҕолоругар: хоһооннор, чабырҕахтар, үгэлэр, таабырыннар, остуоруйалар : кыра саастаах оскуола оҕолоругар. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1992. — 9 6 с. 

Айымньылар : 4 томнаах / [хомуйан онордо Сэмэн Тумат ; редкол. Ф. В.

Габышева уо.д.а]. — Дьокуускай : Бичик, 2013. — (Саха народнай

суруйааччылара). 

Т. 1 : Сааскы дьыбардар / [хомуйан оҥордо Сэмэн Тумат ; редкол. Ф. В.

Габышева уо.д.а]. -2013. — 576 с. 

Т. 2 : Уһуктуу : роман 1 кинигэтэ / [хомуйан оҥордо Сэмэн Тумат ; редкол.

Ф. В. Габышева уо.д.а]. — 2014. — 400 с. 

Т. 3 : Уһуктуу : роман 2-с кинигэтэ / [хомуйан оҥордо Сэмэн Тумат ; редкол.

Ф. В. Габышева уо.д.а]. — 2014. — 432 с. 

Т. 4 : Уһуктуу : роман 3-с кинигэтэ/ [хомуйан оҥордо Сэмэн Тумат ; редкол. Ф. В. Габышева уо.д.а]. — 2014. — 400 с. 

Суостаах сатира тыллара / [хомуйан оҥордулар : Е. Г. Аммосова, Е. П. Иванова]. — Дьокуускай : Бичик, 2015. — 104 с. 

Тылбаастар

Весенние заморозки : роман / авториз. пер. В. Дудинцев, Н. Гордеева. — М : Современник, 1974. — 375 с. ; М. : Сов. Россия, 1982. — 336 с. 

Пробуждение : роман : в 2-х книгах / авториз. пер. В. Кочетков. — М. : Современник, 1978. 

Книга 1 : 1978. — 352 с 

Книга 2 : 1984. — 319 с. 

Олоҕун уонна айар үлэтин туһунан

Аввакумов, П. Д. Болот Боотур // Кыраҕы харах көрүүтүнэн : ахтыылар, рецензиялар, ыстатыйалар / П. Д. Аввакумов ; [А. Е. Варламова хомуйан оҥордо уонна киирии тылы суруйда]. — Дьокуускай, 2008. -С. 98-106. 

Василий Сергеевич Соловьев-Болот Боотур // Уот сэрии кэпсэтэр тылынан / хомуйан оҥордо Сэмэн Тумат. — Дьокуускай, 2005. — С. 67-70. 

Василий Сергеевич Соловьев-Болот Боотур (1915-1993) // Чурапчинский улус : история, культура, фольклор / Администрация МО «Чурапчинский улус (район)» ; АН PC (Я) ; Ин-т гуманит. исслед.; редкол.: Б. Н. Попов (отв. ред.), А. С. Иустинова, Н. И. Дьячковский и др. — Якутск, 2005. — С. 263-265.

Васильева, Д. Е. В. С. Соловьев-Болот Боотур // Народные писатели Якутии / Д. Е. Васильева. — Якутск, 1995. — 107-119. 

Васильева, Д. Е. Болот Боотур // Умнуллубат ааттар / Д. Е. Васильева ; худож. М. Г. Старостин. — Дьокуускай, 2000. — С. 79-87. 

Васильева, Д. Е. Закаленный в борьбе // Связь времен / Д. Васильева. — Якутск, 1991. — С. 59-69. 

Бурцев, А. А. В. С. Соловьев-Болот Боотур // Великая традиция якутской литературы : творчество народных писателей / А. А. Бурцев. — Якутск, 2015. — С. 104-118.

Копырин, Н. 3. «Ол күн» // Кустук араас өҥүнэн / Н. 3. Копырин. — Дьокуускай, 1992. -С . 48-53. 

Попов, Г. В. Василий Сергеевич Соловьев — Болот Боотур// Хантан хааннаахпытый? : саха народнай суруйааччыларын төрүттэрэ / Г. В. Попов — Дьокуускай, 1994. — С. 122-127. 

Слепцова, А. Д. Василий Сергеевич Соловьев-Болот Боотур (1915-1993сс.) // Сиэннэрбэр суруйааччылары сэһэргиим / Анна Слепцова-Туобу Аана. — Дьокуускай, 2008. -С . 31-33. 

Соловьев Василий Сергеевич-Болот Боотур // Албан ааттара өлбөөдүйбэт / И. М. Павлов. — Чурапчы, 2016. — С. 96-97. 

Соловьев Василий Сергеевич-Болот Боотур — народнай суруйааччы, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ // Чурапчыттан сириэдийэн / хомуйан оҥордо М. А. Герасимова-Сэнээрэ. — Дьокуускай, 2009. — С. 30-34.

Тарасов, С. И. Кэпсээҥҥэ сылдьар кэрэ киһибит // Ахтыспычча, аргыый наллаан кэпсэтиэххэ…: ыстатыйалар, этиилэр, кэпсэтиилэр / С. И. Тарасов. — Дьокуускай, 2009. — С. 70-78 ; Чолбон. — 2005. — № 4. — С. 87-91. 

Тумат, С. Василий Сергеевич Соловьев-Болот Боотур, прозаик // Олох хатан кырдьыга : эссе-ахтыы, хоһооннор, пьеса, поэма ; фронтовик-суруйааччылар интервьюлара, сэрии сылларынааҕы кинигэлэр / Сэмэн Тумат. — Дьокууускай, 2015. — С. 8-11. 

Тумат,С. Дьон-сэргэ олоҕун үөрэтэрэ// Эйгэ тардыыта / С. Тумат. — Дьокуускай, 2003.-С . 18-23. 

Аммосова, Е. Г. Биир дойдулаах суруйааччыбыт : [Болот Боотур төрөөбүтэ 100 сылыгар] / Е. Г. Аммосова // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2015. — Олунньу 3 к. — С. 3. 

Болот Боотур. В. С. Соловьев — Болот Боотурдуун сэһэргэһии // Чолбон. — 2007. — № 1 .-С . 78-80. 

В. С. Соловьев-Болот Боотур : (некролог) / табаарыстара // Чолбон. — 1993. — № 5-6. -С . 189-190. 

Васильева, Д. Е. Болот Боотур / Д. Е. Васильева // Чолбон. — 1996. — № 12. — С. 56-59. 

Васильева, Д. Болот Боотур «Ол күн» поэматыгар национальнай уратылары ойуулааһын / Дора Васильева // Чолбон. — 2010. — № 4. — С.75-78. 

Васильева, Д. Е. Ол күнтэн — бу күҥҥэ / Д. Е. Васильева // Чолбон. — 1990. — № 4 — С. 76-78. 

Дьячковскай, И. Учууталым туһунан / И. Дьячковскай // Чолбон. — 1995. — № 4 — С. — 163-170. 

Козлова, А. Болот Боотур төрөөбүтэ 100 сылынан / Анна Козлова // Киин куорат. — 2015. — Муус устар 30 к. — С. 25. 

Кузьмин, Э. А. Учууталым В. С. Соловьев-Болот Боотур : [Болот Боотур төрөөбүтэ 100 сылыгар] / Э. А. Кузьмин // Саҥа олох. —Чурапчы. —2015. — Кулун тутар 31 к. —С. 3. 

Кузьмин, Э. «Уһуктуу» роман-эпопея прототиптарын уонна сирдэр ааттарын туһунан кылгастык / Эдуард Кузьмин // Чолбон. — 2016. — № 4. — С. 91-93.

Народнай суруйааччы аата — оскуолаҕа : анал таһаарыы // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1996. — Кулун тутар 21 к. — С. 2. — Иһинээҕитэ : Үүнүү-сайдыы суолунан / В. Федоров ; Мөккүөрдээх боппуруоска эппиэт / Э. А. Кузьмин ; Биһириибит / Мотя Кривошапкина ; Саха народнай суруйааччыта В. С. Соловьев-Болот Боотур аатын үйэтитии туһунан. 

Николаева, И. Болот Боотур «Уһуктуу» трилогиятын прототиптара биир дойдулаахтарым / И. Николаева-Үүйэ // Чолбон. — 2011. — № 4. — С. 78-86.

Ноева, С. Болот Боотур романыгар сир уобарас быһыытынан / Саргылана Ноева // Чолбон.- 2 0 1 5 , -№ 4 . -С . 72-77. 

Ойунская, С. Саха тыллаах баарын тухары / Сардана Ойунская // Саха сирэ. — 2005. — Муус устар 14 к. 

Павлова, М. А. «Мин өлөртөн өлбөтөҕүм / М. А. Павлова // Ил Түмэн. —

2015. — Кулун тутар 13 к. — С. 21. 

Попова, М. А. Боотуруускай улуус Боотура — Болот Боотур / М. А. Попова -Мотуруона Боппуоба // Саха сирэ. — 2015. — Муус устар 16 к. — С. 31.

Соловьев, Н. Быраатым Баһылай туһунан / Н. Соловьев // Чолбон. — 2000. — № 4. — С. 72-74. 

Соловьева, Н. В. «Аҕабыт сылаас тапталыгар бигэнэн улааппыппыт…» : [Болот Боотур кыргыттарын Н. В. Соловьева уонна Т. В. Соловьева кытта кэпсэтии / кэпсэттэ Айысхаана] // Чолбон. — 2015. — № 4. — С. 91-96.

Соловьева, Н. П. Абаҕабыт — Болот Боотур / Н. П. Соловьева // Чолбон. — 2015. — № 5 .-С . 90-92. 

Соловьева, Н. П. Көрдөөһүннэри, саҥаны билиини өрө туппута / Н. П. Соловьева // Кыым. — 2015. -Муус устар 16 к. -С. 36. 

Старостина, Я. Болот Боотур «Сааскы дьыбардар» романыгар эбээн норуотун сиэрэ-туома / Яна Старостина // Чолбон. — 2011. — № 8. -С. 88-91.

Тарасов, С. И. В. С. Соловьеву-Болот Боотуру көмүүгэ этиллибит тыл / С. И. Тарасов //Чолбон, — 1993 .-№ 5 -6 .-С . 190-193. 

Тумат, С. Болот Боотур : [Болот Боотур төрөөбүтэ 95 сылыгар] / Сэмэн Тумат// Чолбон. — 2010. — № 4. — С. 68-75. 

Тумат, С. Дьон-сэргэ олоҕун үөрэтэрэ : [Болот Боотур төрөөбүтэ 90 сылыгар] / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1995. — Муус устар 13 к. — С.З ; Саха сирэ. — 1995. — Муус устар 15 к. 

Тумат, С. Ийэ тылбыт кыаҕын тириэрэн, саҥа аартыктары арыйан / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2000. -Балаҕан ыйын 2 к. — С. 5 ; Балаҕан ыйын 9 к. — С. 4-5. 

Тумат, С. «Ийэ тылым, эн бааргын…» / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1990. — Муус устар 14к. — С. 3. Тумат, С. «Ол күнтэн» — «Уһуктууга» : [Болот Боотур төрөөбүтэ 95 сылыгар] / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2010. — Муус устар 15 к. — С. 2. 

Тумат, С. Поэт, прозаик бэрдэ этэ… / Сэмэн Тумат // Кэскил. — 2015. — Муус устар 28 к .-С . 14. 

Тумат, С. 19 сыллааҕыта суруллубукка махтанабын : [«Уһуктуу» роман подстрочнай тылбааһын оҥорбут Н. С. Поповка Болот Боотур суруга] / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2005. — Муус устар 19 к. — С. 1.

Уурастыырап, К. Улахан суруйааччы, истиҥ доҕор / Куннук Уурастыырап //Кыым. — 1985. — Муус устар 18 к.  

***

Лауреат Государственной премии Якутскос АССР им. П.А. Ойунского 1986 года в области литературы, искусства и архитектуры B.C. Соловьев-Болот Боотур : биобиблиографический указатель / [составитель Л. Е. Эверстова] — Якутск : Якутское кн. изд-во 1987. — 24 с.