Саввин Степан Афанасьевич — Күн Дьирибинэ

Степан Афанасьевич Саввин 1903 сыллаахха ахсынньы 24 күнүгэр Болтоҥо нэһилиэгэр дьаданы дьиэ кэргэҥнэ төрөөбүтэ. Оскуолаҕа аҕыс саастааҕар үөрэнэ киирбитэ. 1920 сыллаахха Чурапчы түөрт кылаастаах училищетын бүтэрбитэ уонна Боотуруускай волревкомугар суруксуттаабыта. Онтон ити сыл күһүнүгэр Дьокуускай куоракка икки сыллаах педагогическай кууруска үөрэнэ киирбитэ. 1921 сыллаах сайын эмиэ дойдутугар тахсыбыта. Бу сырыыга волревкомҥа инструктарынан үлэлээбитэ. Степан  сэрии сылларыгар ЧОН (части особого назначения) этэрээтигэр байыаһынан киирэн Тулагы Киллэми, Амма Солобуодатын босхолооһунҥа кыттыбыта. Гражданскай сэрии кэнниттэн С.А. Саввин техникумун ситэри бүтэрбитэ. 1924-1929 сылларга государствоҕа куттал суох буолуутун органнарыгар эппиэттээх дуоһунаска сылдьыбыта, хас да сыл Булуҥ оройуонугар үлэлээбитэ. Ол сылларга кини «Кыым» хаһыакка «Куорат уола», «Хаб. Халскай» диэн псевдонимы ылынан, үбү сиэччилэри, общественнай бэрээдэги кэһээччилэри саралыыр критическэй ыстатыйалары, памфлеттары суруйбута. Ыстатыйалара  тиһигин быспакка кэриэтэ бэчээттэнэллэрэ. 1929- 1933 сылларга Москваҕа Илиҥҥи дойдулар үлэлээн иитиллээччилэрин коммунистическай университеттарын (КУТВ) үөрэнэн бүтэрбитэ. Үөрэҕин бүтэрээт, «Кыым» хаһыат эппиэттиир эрэдээктэринэн үлэлээбитэ. 1942-1945 сылларга Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыта. Степан Афанасьевич атырдьах ыйыгар Сталинградскай фронна тиийбитэ. Танковай-десантнай ротаҕа автоматчигынан сылдьыбыт, Сталинграды босхолоспут, Украина сиринэн Донбасска диэри сэриилэспит. 1945 сыллаахха Армияттан кэлэн баран 1945-1955 сылларга Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар эрэдээктэринэн, онтон 1956 сылтан олоҕун тиһэх сылларыгар диэри «Хотугу сулус» сурунаалга үлэлээбитэ. Сэбиэскэй бырабыыталыстыба С.А. Саввин бойобуой үтүөлэрин, айар үлэтин үрдүктүк сыаналаан, Ленин орденынан, Албан Аат III  истиэпэннээх орденынан, «Бочуот знага» орденынан, медалларынан уонна Бочуотунай грамоталарынан наҕараадалаабыта.

Күн Дьирибинэ саха литературатыгар 1925 сыллаахтан киирбитэ. Үгэни таһынан поэтическай фельетон жанрын баһылаабыта. 1930 сыллаахха «Тураах тойуга, сахсырҕа саҥата» диэн маҥнайгы кинигэтин бэчээттэппитэ. Онно поэт 22 үгэтэ уонна хоһоонноро киирбиттэрэ. Кэлин 1945 сыллаахха «Үгэлэр уонна хоһооннор», 1962 сыллаахха «Үгэлэр», «Үс үгэ» уонна 1975 сыллаахха «Талыллыбыт айымньыларын» хомуурунньуга бэчээттэммиттэрэ.

Күн Дьирибинэ фельетоннарын ааспыт олох хаалынньаҥнарын, бюрократизмы утары туһаайбыта. Маны таһынан үспүкүлээннэри, сэбиэскэй государственнай аппараакка кылаас өстөөхтөрө  өтөн  киириилэрин, сэргэҕэ суох буолууну, итэҕэли саралыыр ис хоһоонноох үгэлэри суруйталаабыта. С.А. Саввин талааннаах тылбаасчыт-суруйааччы быһыытынан эмиэ биллэр. Кини М. Горькай «Ийэ», В. Ажаев «Москваттан ыраах» диэн романнарын, А. Кононов «Ленин туһунан кэпсээннэрин», Дьуон Дьаҥылы ситэрбэккэ хаалбыт А. Твардовскай «Василий Теркин» диэн поэматын салгыы тылбаастаабыта, П. Ершов «Бөкчөгөркөөн Соноҕосчоон» диэн остуоруйа поэматын уонна да нуучча, атын норуоттар остуоруйаларын, элбэх айымньыларын сахалыы тылбаастаабыта. С.А. Саввин-Күн Дьирибинэ саха литературатыгар үгэ жанрын аан бастаан киллэрбит, сахалыы сатирическай поэзияны сайыннарбыт талааннаах поэт буолар.

Айымньылара

Тураах тойуга, сахсырҕа саҥата : ырыа, хоһоон. — Якутскай : САССР гос. изд-вота, 1930 .-80 с.

Үгэлэр уонна хоһооннор. — Якутскай : САССР гос. изд-вота, 1945. — 80 с.

Үс үгэ : кыра саастаах оскуола оҕолоругар. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1968. — 18 с.

Талыллыбыт айымньылар. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1975. — 176 с.

Талыллыбыт айымньылар / хомуйан оҥордо С. А. Попов -Тумат. — Дьокуускай : Бичик, 2003. — 128 с.

Тураахтаах күүдээх ; Тастын лааппы талбыт табаара ; Көбүөхтүүрүн аанньа

күох киһиргэс ; Уустарга ; Биэстэ эстэр бинтиэпкэбэр : хоһооннор // Саха поэзиятын антологията / хомуйан онордулар : М. Д. Ефимов, И. И. Артамонов ; ред. В. М. Новиков. -Якутскай, 1967.-С . 119-130.

Көбүөхтүүрүн аанньа күөх киһиргэс ; Уустарга ; Бэркэ таптыыр биэбэккэбэр ; Биэстэ эстэр бинтиэпкэбэр : хоһооннор // Сүүрбэһис үйэ хоһоонньуттара : саха поэзиятын антологията / хомуйан оҥордулар : Н. Е. Винокуров-Урсун, С. И. Тарасов, Н. И. Харлампьева ; худож. М. Г. Старостин. — Дьокуускай, 2000. — С. 145-147.

Уустарга ; Бэркэ таптыыр биэбэккэм, биэстэ эстэр бинтиэпкэбэр ; Көбүөхтүүрүн аанньа күөх киһиргэс : хоһооннор // Сана олох. — Чурапчы. — 2003. — Ахсынньы 23 к.

Олоҕун уонна айар үлэтин туһунан

Баҕатаайыскай, Р. Күн Дьирибинэ // Алгыс курдук саныыбын / Р. Баҕатаайыскай. — Дьокуускай, 2003. — С . 170-177.

Копырин, Н. 3. Степан Афанасьевич Саввин // Тыаһыт (олоҕо, айар үлэтэ) /Н. 3. Копырин. — Дьокуускай, 1999.-С . 127-129.

Ойунская, С. Күн Дьирибинэ // Аҕам сырдык аата : поэмалар, эссе, ыстатыйалар уонна ахтыылар / Сардана Ойунская. — Дьокуускай, 2003. — С. 198-203.

Саввин Степан Афанасьевич- Күн Дьирибинэ // Албан ааттара өлбөөдүйбэт / И. М. Павлов. — Чурапчы, 2016. — С. 94-95.

Саввин Степан Афанасьевич-Күн Дьирибинэ — ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, гражданскай сэрии уонна Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыыллааҕа // Чурапчыттан сириэдийэн / хомуйан онордо М. А. Герасимова-Сэнээрэ. — Дьокуускай, 2009.- С . 20-23.

Сивцев, В. Күн Дьирибинэ, атыттар эмиэ // Күн киэһэрэн эрдэҕинэ : эссе, ахтыылар, ыстатыйалар / Василий Сивцев. — Дьокуускай, 2003. — С. 72-82.

Слепцова, А. Д. Степан Афанасьевич Саввин-Күн Дьирибинэ (1903-1970 сс.) // Сиэннэрбэр суруйааччылары сэһэргиим / Анна Слепцова-Туобу Аана. — Дьокуускай, 2008 .- С . 72-73.

Степан Афанасьевич Саввин // Уот сэрии кэпсэтэр тылынан / хомуйан оҥордо С. А. Попов-Тумат. — Дьокуускай, 2005. — С. 97-101.

Степан Афанасьевич Саввин (1903-1970) //Чурапчинский улус : история, культура, фольклор / Администрация МО «Чурапчинский улус» (район) ; АН PC (Я) ; Институт гуманит. исслед.; редкол.: Б. Н. Попов (отв. ред.), А. С. Иустинова, Н. И. Дьячковский и др. — Якутск, 2005. — С. 25.

Баҕатаайыскай, Р. Күлүүк уол Күн Дьирибинэ / Р. Баҕатаайыскай // Саха сирэ. -1994. — Тохсунньу 6 к.

Бурцева, М. М. Бойобуой доҕотторун суруктара / М. М. Бурцева // Кыым. — 1989. — Ыам ыйын 9 к. — С. 9.

Бурцева, М. М. Киһи үтүөтэ этэ / М. М. Бурцева // Хотугу сулус. — 1985. — № 12. — С. 101-104.

Бурцева, М. М. Күн Дьирибинэ / М. М. Бурцева // Чолбон. — 1991. — № 3. — С.83-100.

Бэрияк, А. Албан аатын ахтабыт : [С. А. Саввин-Күн Дьирибинэ төрөөбүтэ 70 сааһын туолуутугар] / А. Бэрияк // Хотугу сулус. — 1973. — № 12. — С. 79-83. Николаев, Е. «Кыымҥа» үлэлээбит суруйааччылар / Е. Николаев // Кыым. —2011. — Атырдьах 11 к . — С . 13.

Ойунская, С. П. Таайым Күн Дьирибинэ туһунан // Чолбон. — 2003. — № 12. -С. 81-84.

Саввин Р. «Куһаҕаны куттуурга кутаа уот тыллаах…» : [сатирик-поэт С. А.Саввин- Кун Дьирибинэ төрөөбүтэ 100 сылыгар] // Саҥа олох. — Чурапчы. -2003. — Ахсынньы 4 к . — С . 5.

Саха сирин буойун суруйааччылара  // Чолбон. — 2015. — № 5 .- С . 9.

Сивцев В. Сатирик-поэт Күн Дьирибинэ : [Күн Дьирибинэ төрөөбүтэ 100 сылыгар] / Василий Сивцев // Саҥа олох. -Чурапчы. -2003. -Сэтинньи 4 к.- С. 3.

Сосин, И. Үтүөкэн киһи этэ // Чолбон. — 2003. — № 12. — С. 84-86.

Тумат, С. Ийэ тылбыт кыаҕын тириэрэн, саҥа аартыктары арыйан / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2000. -Балаҕан ыйын 2 к. — С. 5 ; Балаҕан ыйын 9 к. — С 4-5.

Тумат, С. Күн Дьирибинэ уонна Ойуунускай / Сэмэн Тумат // Киин куорат. — 2003. — Ахсынньы 5 к. — С. 14 ; Ил Түмэн. — 2009. — От ыйын 24 к. — С. 22.

Тумат, С. Күн Дьирибинэ / Сэмэн Тумат // Чолбон. — 1993. — № 12. — С. 111- 20.

Тумат, С. «Кутаа уот тыллаах саха чулуу уола» : [Күн Дьирибинэ төрөөбүтэ 100 сылынан Сэмэн Туматы кытта кэпсэтии / кэпсэттэ Галина Говорова] // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2003. — Ахсынньы 18 к. — С. 5-6.

Тумат, С. Сатира олох олорор / Сэмэн Тумат // Хотугу сулус. — 1983. — № 12. — С. 98-100.

Тумат, С. Саха бастакы үгэһитэ : [Күн Дьирибинэ төрөөбүтэ 90 сылыгар] /

Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1993. — Балаҕан ыйын 11 к ; Ахсынньы 26 к. — С.3

Тумат, С. Сиилин аҕабыт диэн баара дуо? / Сэмэн Тумат // Чолбон. — 2011. —
№ 4. — С . 95-96. Сергеенко, Е. Якутский баснописец / Е. Сергеенко // Якутия.

Саввин Степан Афанасьевич-Күн Дьирибинэ: биобиблиографическай
ыйынньык / Чурапчытааҕы кииннэммит библиотечнай ситим / [хомуйан
оҥордулар : Е. Н. Макарова, А. Д. Дьячковская ; компьютернай верстка Е. Н.
Макарова]. — Чурапчы, 2015. — 28 с.