Переселение Чурапчинского улуса в годы ВОВ

Чурапчы оройуонун 41 колхозтарын 1942 сыллаахха хоту Кэбээйи, Эдьигээн, Булу4 оройуоннарыгар күүс өттүнэн көһөрүү 50 сылыгар ананар

Кинигэҕэ Чурапчы улууһунааҕы «Андреев» холкуос чилиэннэрэ күүс өттүнэн хоту көһөрүүгэ II Сииттэ сиригэр тиийэн хоргуйууну, өлүүнү, сүтүүнү, үлэ ыараханын, кыһалҕа кытаанаҕын көрсүбүттэрин, ол эрээри үлэҕэ дьулуурдара, инникигэ эрэллэрэ, үтүө ыралара күүс-көмө буолан ол ыар кэми хорсуннук туораан Улуу Кыайыыны уһансыбыттарын туһунан оҕолоро, аймахтара суруйбут ахтыылара түмүллэн киирдилэр.

Ааҕааччы киэҥ эйгэтигэр ананар.

Кинигэ Чурапчы оройуонун Сылаҥ, Аччаҕар нэһилиэктэрин, Сылаҥҥа кэлэн олохсуйбут көһөрүү кыттыылаахтарын ахтыыларыгар, архыып докумуоннарыгар олоҕуран оҥоһулунна.

Кинигэ Чурапчы оройуонун Төлөй нэһилиэгин колхозтарын Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Хоту Кэбээйигэ күүс өттүнэн көһөрүү содулугар бу нэһилиэк колхозтара көрсүбүт эрэйдэрэ-муҥнара, өлүүлэрэ-сүтүүлэрэ киһи өйүттэн сүрэҕиттэн хаһан да сүппэттик иҥмитэ үйэ-саас тухары ыар сүгэһэр оҥостон илдьэ сылдьыбыт санаалара кинилэр ахтыыларыттан хомуллан оҥоһулунна.

Автор «Бабаҕалар» кинигэтин суруйарыгар көһөрүллүүгэ сылдьыбыттар саатар ааттара ааттаныахтаах диэн санаанан салайтарда. Бу кинигэҕэ көһөрүллүбт «Орджоникидзе» холкуос үөскүөҕүттэн, көһүүгэ барыытын, эргиллиитин, кураанах турбут бэйэлэрин сирдэригэр уоттарыгар Бабаҕа туһунан холкуос буолан олорбуттарын, кыһыл илиилэринэн хайдах холкуостарын чөлүгэр түһэрбиттэрин, күүс өртүнэн көһөрүллүүттэн дьонугар-сэргэтигэр, баайыгар-дуолугар төһөлөөх охсууну ылбыттарын туһунан сурулунна. Ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар.

Кинигэҕэ хоту көһөрүллүү, тыыл, үлэ бэтэрээнэ Николай Егорович олоҕун, үлэтин-хамнаһын, хоту көһүрүллүүгэ тиийэн, буһуу-хатыы оскуолатын ааспытын, көмүс хатырыктааҕы, хара тыа маанылаах кыылларын бултаабытын туһунан бэйэтин кэпсээннэрэ, олоҕор буолбут түбэлтэлэрэ, уонна бииргэ үлэлээбит дьонун, ыкса ыалын, аймахтарын, доҕотторун ахтыылара киирдилэр. Николай Егорович бэйэтин Мннокентий Илларионович Алексеев уруһуйдара киирдилэр. Кинигэ ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар.

Кинигэҕэ биллиилээх советскай-партийнай үлэһит, Чурапчы оройуонун комсомольскай ячейкатын тэрийбит, хоту көһөрүллүүгэ ыытыллыбыт биир дойдулаахтара төттөрү кэлиилэригэр улахан кылаатын киллэрсибит Василий Петрович Харитонов олоҕун, үлэтин туһунан сурулунна.

Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр хоту оройуоннарга балык булдугар күүс өттүнэн көһөрүллүбүт Чурапчы колхуостарын алдьархайа: көрсүбүт кыһалҕалара, сордоро-муҥнара — дьон-сэргэ өйүгэр-санаатыгар сүппэттии иҥэн хаалбыта кинилэр харах уулаах ахтыыларыттан арылхайдык көстөн кэлэр. Бу киһи уйулҕатын хамсатар кинигэ кэлэр көлүөнэлэргэ үйэ-саас тухары Кутурҕан өйдөбүнньүгэ буолуохтун.

Кинигэҕэ Чурапчы улууһун колхозтарын хоту көһөрүллүү кыттыылаахтарын, Мындаҕаайытааҕы детдом үлэтин туһунан ахтыылар, Маайа Аргунова көһөрүллүүгэ баран иһэн, хоту олорон суруйбут дневнигэ киллэрилиннилэр.

Кинигэҕэ 1942 обком бюротун уурааҕын көтүттэрии, көһөрүллүүнү үйэтитии, ахтыылар, спецпереселенецтэр, олохтоохтор көмөлөрө, көһөрүллүүгэ аналлаах өйдөбүнньүктэр киллэриллиннилэр.

Кинигэҕэ көһөрүллүү сылларын алдьархайын эттэринэн-хааннарынан билбит, ол суостаах сыллар тыыннаах туоһуларын, тусхоту балыкка көһөрүллүү кыттыылаахтарын хоһоонноро, ырыалара, поэмалара хомуллан киирдилэр

Кинигэҕэ Чурапчы оройуонун 41 колхоһун (5318 киһи) хоту фроҥҥа анаан балык булдугар бэлэмэ суох ыытаннар, үгүс киһи хоргуйан өлүүлэрин-сүтүүлэрин сорох өттүн көрдөрөр айымньылар киирдилэр

Кинигэҕэ Аҕа дойду сэриитин кэмигэр хоту Булуҥ, Эдьигээн, Кэбээйи улуустарыгар фроҥҥа анаана балык булдугар көһөрүллүүгэ сылдьыбыттар биирдии дьонунан киллэрилиннилэр. Хаһан, ханнык колхозтан көспүттэрэ, хайдах үлэлээбиттэрэ сурулунна. Ахтыылартан, музей матырыйаалларыттан, архыып докумуоннарыттан туһанылынна.

Билигин баар көһөрүллүү кыттыылаахтара билигин 70 -рын лаппа ааспыт, сорохторо 80 саастарын нөҥүө хардыылаабыт кырдьаҕастар. Кинилэр уу-туҥуй саастарыгар эрэйи-кыһалҕаны көрсүбүттэрин умнубаттар.

Кинигэ Чурапчы оройуонун Мугудай нэһилиэгин колхозтарын Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр олохтоох сиртэн үүрүллүү-үтүрүллүү кытыан кыһалҕатын көрсүбүт, чугас дьоннорун сүтэрэн, олох аһыытын-ньулуунун эҥэринэн тэлбит аҕам саастаах көһөрүллүү кыттыылаахтарын ахтыыларыгар олоҕуран сурулунна.

Бу кинигэҕэ холкуоһунай тутуу ветераннара, партийнай үлэни тэрийээччилэр тустарынан сырдатылынна. Чурапчы улууһун хоту көһөрүүгэ сылдьыбыт дьон эрэйи эҥэринэн тэлбиттэрэ сурулунна.