Попов Семен Андреевич — Сэмэн Тумат

     Семен Андреевич Попов – Сэмэн Тумат  1944 сыллаахха олунньу 23 күнүгэр  Булуҥ улууһугар Тумат нэһилиэгэр учуутал дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Семен Андреевич төрөппүттэрэ Чурапчы Болтоҥотуттан төрүттээхтэр. Андрей Фомич  уонна Анна Никитична Поповтар, 1938 сыллаахха таайдара Андрей  Андреевич Новгородов 30-с сыллардааҕы политическай репрессияҕа түбэһэн ытыллыбытын кэннэ, Чурапчы Болтоҥотуттан  Булуҥ оройуонун  Саҕастыыр бөһүөлэгэр көһөн тиийбиттэрэ. Андрей Фомич ахсаан учууталынан, Анна остуораһынан үлэлээбиттэрэ. Андрей Фомич лингвист Сэмэн Новгородов эдьиийиттэн Анна Андреевна Поповаттан төрөөбүт киһи этэ. Сэмэн аҕыс сааһыгар Саҕастыыр начаалынай оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ, интернакка олорбута. Аҕата улаханнык ыалдьан, дойдутугар Чурапчы Болтоҥотугар тиийэн түөрт эрэ хоммута. Сэмэн Андреевич аҕатын уҥуоҕун көрөөрү 1962  сыллаахха Чурапчылыыр. Ити курдук 1962-1965 сылларга Чурапчытааҕы ыччат киэһээнҥи оскуолатын үөрэнэн орто үөрэх аттестатын ылар. 1968 сыллаахха Сэмэн Саха государственнай университетыгар ИФФ саха салаатыгар үөрэнэ киириэр диэри дизелиһынан, харабылынан, монтерунан, куруусчутунан, хачыгаарынан, арадьыыһынан үлэлээн айаҕын ииттибитэ.

        Саха государственнай университетын саха тылын уонна литературатын салаатыгар бастаан кэтэхтэн, онтон иккис куурустан күнүскү үөрэххэ  көспүтэ. Устудьуоннуу сылдьан «Якутский университет» хаһыакка хоһооннорун бэчээттэтэрэ, «Бэлэм буол» хаһыакка остуоруйалар тылбаастарын оҥороро. «Сэргэлээх уоттара» литературнай куруһуок  салайааччыта Е.П. Шестаковка көмөлөһөн суруйааччылары кытта көрсүһүүлэри, айымньыны дьүүллэһиини тэрийсэрэ, суруйааччылар  үбүлүөйдэригэр, съезтэригэр, пленумнарыгар көхтөөхтүк кыттара. Кэлин «Хомус» литературнай түмсүүгэ киирэн, айар үлэҕэ, кини кистэлэҥнэригэр абылаппыта, көхтөөх кыттыыны ылбыта. 1973 сыллаахха үөрэҕин бүтэрээт, Саха сирин Суруйааччыларын бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ С.П. Данилов сүбэтинэн-аматынан  Латвияҕа Юрмала куоракка Россия эдэр кириитиктэрин маҥнайгы сэминээрдэригэр барбыта.

      В.А. Протодьяконов-Кулантай дириэктэрдии олорон, П.А. Ойуунускай  аатынан Литературнай  музейга  ыстаарсай  научнай  сотруднигынан үлэҕэ ылбыта. Онтон 1973 сыллаахха сэтинньи 5 күнүгэр Прасковья Попова диэн кыыстыын олохторун холбоон ыал буолбуттара. «Эдэр коммунист» хаһыакка тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар корреспонденынан 1979-1983 сылларга диэри үлэлээбитэ. Онтон Чурапчыга Амма орто оскуолатыгар иитээччи учууталынан үлэлии сылдьыбыта. Нөҥүө сылыгар оройуон «Саҥа олох» хаһыатыгар корреспонденынан, отдел сэбиэдиссэйинэн, ону тэҥэ олохтоох араадьыйанан  биэриини  тэрийээччинэн  ананан бэрт тахсыылаахтык  үлэлээбитэ.  1994 сыллаахха Чурапчыга саҥа тэриллибит «Маарыкчаан» теле-радио устуудьуйаҕа кылаабынай эрэдээктэринэн анаммыта уонна 1996 сыллаахха  дылы онно үлэлээбитэ. Улуус общественнай, култуурунай олоҕор биллэр көстөр сабыдыалы оҥорбута.

      1994 сыллаахха Семен Андреевичка Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитин аатын иҥэрбиттэрэ, 1999 сыллаахха Чурапчы улууһун Бочуоттаах гражданина буолбута. 1995 сыллаахха ахсынньы ыйга Дьокуускайга төттөрү көһөн киирбитэ. Маҥнай  утаа «Знание» өрөспүүбүлүкэтээҕи обществотыгар лиэксийэ ааҕыытыгар  наймыласпыта. 1996 сыллаахха B.C. Яковлев-Далан туруорсуутунан, «Чолбон» сурунаалга үлэлии киирбитэ, публицистика уонна уочарка  салаатын салайбыта.

      Сэмэн Тумат литература эйгэтигэр маҥнай хоһоонунан киирбитэ. Бастакы  «Таптал» диэн хоһооно 1965 сыллаахха «Эдэр коммунист» хаһыакка тахсар. Онтон бэттэх хаһыаттарга, сурунаалларга быыһа суох бэчээттэнэр буолбута. Өр сыллаах үлэтин түмэн «Эйгэ тардыыта» диэн хомуурунньугу таһаарбыта. 

     Сэмэн Тумат кэпсээҥнэ холонуута кылгас  новеллалартан саҕаламмыта. Оҕо сааһын ойуулуур «Муора арыытыгар олох» диэн 1986 сыллаахха тахсыбыт кинигэтэ улахан сэҥээриини ылан, оскуола учебниктарыгар киирбитэ. Салгыы «Туундара оһоҕо», «Улуу кыыл тыына», «Иэс төлөнүүтэ», «Батыһыннарыылаах биэ», «Тоотук муоратааҕы сырыылара», «Оҕо сааһым  хоптолоро», «Өс төрөөһүнэ», «Хотун Хаан», «Тойон Хаан» о.д.а. кинигэлэри  утуу-субуу бэчээттэтэн, оҕо аймах тапталлаах суруйааччыта буолбута. Күн Дьирибинэ, Михаил Доҕордуурап, Алексей Бродников, Василий Яковлев,  Далан, Эрчимэн, Архыып Абаҕыыныскай, Петр Аввакумов, Савва Тарасов, Күннүк Уурастыырап уо.д.а. айымньыларын хомуйан бэчээттэппитэ. 1999 сыллаахха Константин Туйаарыскай аатынан оҕо уус-уран айымньыларыгар  ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи сабыылаах литературнай куонкуруска «Ньиэрпэни өрүһүйүү» кэпсээнин иһин маҥнайгы миэстэни ылбыта. Оҕо литературатын сайдыытыгар киллэрбит улахан ситиһиилэрин бэлиэтээн  туран Семен Андреевичка Президент М.Е. Николаев 2000 сыллаахха балаҕан  ыйын 22 күнүнээҕи 1180 №-дээх ыйааҕынан П.А. Ойуунускай аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Государственнай бириэмийэтин анаабыта.

    Сэмэн Тумат устудьуоннуур сылларыгар Дьуон Дьанылы айар үлэтин, олоҕун үөрэтиини саҕалаабыта, дьупулуом үлэтин ситиһиилээхтик  көмүскээбитэ. Ол үлэтин кинигэ гынан, «Дьуон Дьаҥылы» диэн ааттаан 1994  сыллаахха бэчээттэппитэ. 1999 сыллаахха Александр Сергеевич Пушкин төрөөбүтэ 200 сылын туоларыгар П.А. Ойуунускайтан саҕалаан Пушкины саха тылыгар тылбаастааһын туһунан «А.С. Пушкин уонна Саха сирэ» диэн монографияны таһаартарбыта. «Эһиги истин, мин сэһэргиим», «Эйгэ тардыыта» 2003 сыллаахха, «Өй-сүрэх көрдөбүлүнэн» диэн кинигэни 2009 сыллаахха бэчээттэппитэ. Кэлин сылларга илиҥҥи норуоттар муударастарын тиэрдиигэ Омар Хайям рубаиларын, Конфуций «Луньюй» бөлүһүөктүү анаарыыларын сахалыы саҥарта. Бу илиҥҥилии киэргэллээх кинигэлэр Россияҕа ЮНЕСКО бастыҥ таһаарыыларын быһыытынан бэлиэтэннилэр.   

        Суруйааччы  үлэ  үөһүгэр сылдьар. Ол курдук, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Иван Михайлович Павлов туһунан «Саллаат дьылҕата» диэн документальнай очерка кинигэтэ 2011 сыллаахха тахсыбыта. Ону тэҥэ эдэр сааһыгар ыалдьан өлбүт Кытаанах нэһилиэгиттэн төрүттээх Н.В. Пономарев Унаар Уола «Күннээх Лена» кинигэтин 2014 сыллаахха бэчээттэттэ.  Семен Андреевич саха литературатыгар көмүс кылааттарын киллэрбит үтүө дьоммут аатын ааттатарга үгүс үлэни ыытар. Сүгүрүйэр суруйааччыта  Дьуон Дьанылы төрөөбүтэ 100 сылын көрсө «Дьуон Дьаҥылы» кинигэни 2013 сыллаахха күн сирин көрдөрдө. «Таатта» хаһыат эрэдээксийэтигэр П.А. Ойуунускай туһунан «Норуотун соргутун тустээбитэ» диэн кинигэтин Анна Константиновна Посельская таһаартарбыта. Маны тэҥэ «Сана тылбаастар», «Хоту дойдум хонноҕуттан» диэн кинигэлэрэ 2013 сыллаахха бэчээттэммиттэрэ. «Лингвист С.А. Новгородов суолталаах этиилэрэ» диэн сана кинигэтэ 2014 сыллаахха тахсыбыта. «Краевед-этнограф, фольклорист А.А. Саввин олоҕун кылгас уочарката», «Айылгы туоналаах суруйааччы тэлбит суола» диэн (А.С. Бродников 100 сааһыгар аналлаах) кинигэлэрэ 2016 сыллаахха күн сирин көрбүттэрэ. «Таба Саха сиригэр хайдах кэлбитэй», «Түгэннэртэн» кинигэлэр 2017 сыллаахха күн сирин көрдүлэр. Семен Андреевич барыта быһа холуйан 33 кинигэлээх. Уус-уран тылбаас -11 , онтон бэйэтин аатынан кинигэнэн тахсыбыта — 6. Кини олоҕун айар үлэтин кэпсиир ыстатыйалар барыта 24 кинигэҕэ киирбиттэрэ. Ону таһынан редакциялаабыт кинигэлэрэ — 50, хомуйан оҥорбута — 55. 

      2014 сыллаахха Национальнай библиотека Семен Андреевич Попов-Сэмэн Тумат олоҕун уонна айар үлэтин түмэр биобиблиографическай ыйынньыгы таһаарбыта.  Талааннаах прозаик, поэт, публицист, литературнай кириитик С.А. Попов — Сэмэн Тумат үүнэн иһэр үйэҕэ үлэтэ-хамнаһа үрүлүйэ, таптыыр сахатын тылынан уустаан- ураннаан өлбөт-сүппэт айымньылары айа-тута сылдьар.

Айымньылара

Сылгы кистиир сыһыытыгар : очерк / В. Дарбасов. — Дьокуускай: Кинигэ изд- вота, 1981. — 32 с. 

Муора арыытыгар олох : кэпсээннэр. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1986. — 112 с. 

Туундара оһоҕо : кэпсээннэр. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1989. — 88 с.

Улуу кыыл тыына : сэһэннэр, кэпсээннэр / М. Г. Старостин уруһуйа. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1992. — 176 с. 

Дьуон Дьаҥылы. — Дьокуускай : Бичик, 1994. — 160 с. 

Иэс төлөнүүтэ : кэпсээннэр, дьүһүйүүлэр, бэлиэтээһиннэр. — Дьокуускай : Бичик, 1994,- 128 с. 

Батыһыннарыылаах биэ : оҕолорго кэпсээннэр. — Дьокуускай : Бичик, 1998.-75 с. 

А. С. Пушкин уонна Саха сирэ. — Дьокуускай : Бичик, 1999. — 160 с.

Чуумпуга төрөөбүт хоһооннор. — Дьокуускай : Агроинформа, 2000. — 72 с.

Тоотук муоратааҕы сырыылара : орто саастаах оскуола оҕолоругар аналлаах сэһэн / худ. Д. Мухин. — Дьокуускай : Бичик, 2001. — 48 с. 

Олох суола : ахтыылар, очеркалар. — Дьокуускай : Октаэдр, 2002. 

Эйгэ тардыыта : көрдөөһүннэр, булуулар, рецензиялар, этюдтар. — Дьокуускай : Бичик, 2003. — 112 с. 

Эһиги истиҥ, мин сэһэргиим / худож. Г. Старостин. — Дьокуускай : Бичик, 2004. — 240 с. 

Дорообо, Арктика! : хоһооннор. — Дьокуускай : Якутский край, 2006. — 88 с.

Оҕо сааһым хоптото : орто саастаах оскуола оҕолоругар сэһэн, кэпсээннэр / ред. М. В. Мигалкина. — Дьокуускай : Бичик, 2006. — 160 с. 

Хотун Хаан : кыра саастаах оҕолорго / худ. М. В. Игнатьева. — Дьокуускай : Бичик, 2008 .-24 с. 

Өй-сүрэх көрдөбүлүнэн : чинчийиилэр, көрдөөһүннэр-булуулар, ыстатыйалар, публикациялар, эсселар, суоллааҕы бэлиэтээһиннэр. — Дьокуускай : Бичик, 2009. -441 с. 

Ырыата ыллыахха : ырыалар. — Чурапчы : РИХ «Сана олох», 2010. — 27 с.

Өс төрөөһүнэ : улахан саастаах оскуола оҕолоругар сэһэн, новеллалар / худ. И. М. Корякин. — Дьокуускай : Бичик, 2011. — 112 с. 

Саллаат дьылҕата : уус-уран уочарка / ред. В. П. Саввинова ; худ. А. А. Егоров. — Дьокуускай : Көмүөл, 2011. — 144 с. 

Дьуон Дьаҥылы : 2-с төгүлүн эбэн таһаарыы. — Дьокуускай : Бичик, 2013. — 267 с. 

Норуот соргутун түстээбитэ : П. А. Ойуунускай туһунан бэлиэтээһиннэр,  кэрэһэлиир докумуоннар, хаартыскалар / А. К. Посельская. — Ытык Күөл : РИХ «Таатта». 2013. — 101 с. 

Тойон Хаан : алын кылаас үөрэнээччилэригэр кэпсээн / [М. В. Игнатьева ойуулара]. — Дьокуускай : Бичик. 2013. — 24 с. 

Хоту дойду хонноҕуттан : сэһэннэр, кэпсээннэр. — Дьокуускай : Бичик, 2014. — 365 с. 

Лингвист Семен Новгородов: (уруу-хаан дьонугар суруктара, кини туһунан ахтыылар) / [Саха Респ. Президенин иһинэн тыл политикатын сэбиэтэ, Саха Респ. наука уонна проф. үөрэхтээһиҥҥэ мин-вота]. — Дьокуускай : Бичик, 2011. — 61 с. 

Саллаат дьылҕата : (Аҕа дойду Улуу сэриитин актыыбынай кыттыылааҕа Иван Михайлович Павлов тус бэйэтин сэһэргээһинигэр уонна ол кэм докумуоннарын чахчыларыгар олоҕурбут уус-уран уочарка). — Дьокуускай : Көмүөл, 2011. — 141 с. 

Лингвист Семен Новгородов суолталаах этиилэрэ. — Дьокуускай : ХИФУ изд-вота, 2014 .-64 с. 

Лингвист Семен Новгородов суолталаах этиилэрэ / [хомуйан оҥордо, быһаарыылары, киирии тылы суруйда С. А. Попов-Сэмэн Тумат, рукопиһы редак. фил. наука канд. Р. Р. Жиркова]. — Дьокуускай : Бичик, 2014. — 64 с.

Олох хатан кырдьыга : эссе-ахтыы, хоһооннор, пьеса, фронтовик  суруйааччылар интервьюлара, сэрии сылларынааҕы кинигэлэр. — Дьокуускай : Бичик. 2015. — 96 с ; Чолбон. — 2010, — №5. -С . 2122. 

Краевед-этнограф, фольклорист А. А. Саввин олоҕун кылгас уочарката. -Чурапчы : РИХ «Сана олох» 2016.-81 с. 

Айылгы туоналаах суруйааччы тэлбит суола : (поэт, фронтовик, прозаик, публицист, учуутал Алексей Спиридонович Бродников олоҕун, айар үлэтин туһунан бэлиэтээһиннэр). — Дьокуускай : Сайдам. — 2017. — 144 с. 

Таба Саха сиригэр хайдах кэлбитэй : номох, остуоруйалар. — Дьокуускай : Бичик, 2017 .-56 с. 

Түгэннэртэн : эсселэр. — Ытык Күөл : РИХ “Таатта”. -2 0 1 7 .-5 6 с. 

Платон Ойунский : «Был я сыном народа…» / А. А. Калашников ; ред. А. К. Посельская ; худ. А. П. Мунхалов. — Ытык Күөл : «Таатта хаһыат редакцията авт.тэрилтэ, 2017.-304 с. 

Биһиги тыыннаахтар : хоһоон // Көһөрүллүү суостаах сылларыгар / Д. П. Чечебутов ; ред. А. Д. Чечебутова. — Чурапчы, 2015. — С. 142. 

Тылбаастар

«Омар Хайям : рубаилар / Омар Хайям ; [худ. Вера Ноева]. — Дьокуускай : Бичик, 2009. — 288 с ; Чолбон. — 2009. — № 2. — С. 44-46. 

Конфуций. Луньюй : (тойонноон этиилэр уонна анаарыылар) / Конфуций. — Дьокуускай : Бичик, 2012.-320 с ; Чолбон. -2011. -№ 7. — С. 46-56 ; Чолбон. — 2011.- № 9. — С. 58-69 ; Чолбон. — 2011. — № 12. — С. 52-54. 

Здравствуй, Арктика! : [из перевода разных лет]. — Якутск : Якутский край, 2013. — 8 8 с. 

Остров в белом океане : повесть / пер с якутского языка В. Федорова. — Якутск : Бичик, 1995. — 4 8 с ; Полярная звезда. — 2014. -№ 1. — С. 5-18.

Олоҕун уонна айар үлэтин туһунан

Бурцев, А. А. С. А. Попов-Сэмэн Тумат // Великая традиция якутской литературы : творчество народных писателей / А. А. Бурцев. — Якутск, 2015. — С. 371-391. 

Васильева, Д. Е. Сэмэн Тумат // Айар илбис аргыстанан / Д. Е. Васильева. — Дьокуускай, 2003. — С.79-87. 

Иевлев, Е. К. Сэмэн Тумат айымньыларыгар духовнай эволюция көстүүтэ // Айыы таптал — киһитийии аартыга / Е. К. Иевлев. — Дьокуускай, 2011. — С. 37 — 60 ; Чолбон. — 2 0 0 4 ,-№ 2 .-С . 80-88. 

Неймохов, Е. Сирдээҕи анабыл : эссе-ахтыы // Таптал түөрт кэмэ / Е. Неймохов. — Дьокуускай, 2000. — С. 277-282. 

Попов Семен Андреевич-Сэмэн Тумат // Чурапчыны ааттаппыт көһөрүллүү оҕолоро / Д. П. Чечебутов ; А. М. Слепцов. — Чурапчы, 2015. — С. 20-21. 

Попов Семен Андреевич-Сэмэн Тумат — Россия Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ, П. А. Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата // Чурапчыттан сириэдийэн / хомуйан онордо М. А. Герасимова-Сэҥээрэ. — Дьокуускай, 2009. — С. 70-73. 

Семен Андреевич Попов-Сэмэн Тумат (1944) // Чурапчинский улус : история, культура, фольклор / Администрация МО «Чурапчинский улус (район)» ; АН PC (Я) ; Ин-т гуманит. исслед.; рекол.: Б. Н. Попов (отв. ред), А. С. Иустинова, Н. И. Дьячковский и др. — Якутск, 2005. — С. 271. 

Арчылан. «Сахабыт тылын баайын, кыаҕын бигэргэтэр айымньы дуо? Эбэтэр «Айбыт Танара көрөн турдаҕа…» : [Омар Хайам рубаиларын тылбаастааһын] / Арчылан // Кыым. — 2011. — Кулун тутар 31 к. — С. 33. 

Айар үлэ абылаҥар ылларан // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1992. — От ыйын 21к. 

Башарина, 3. К. Харса буурай санааламмыт, хатарыллан улааппыт. / 3. К. Башарина // Чолбон. — 2014. — № 2. — С. 75-76. 

Васильева, Д. Е. Сырдык саҕахтар арыллаллар / Д. Е. Васильева // Чолбон. — 2000. — № 10.-С . 88-90. 

Васильева, Д. Сэмэн Тумат / Дора Васильева // Чолбон. — 2001. — № 2 — С. 184. 

Винокуров, Е. Г. Чинчийээччи, учуонай быһыытынан : [Сэмэн Тумат 70 caaha] / Е. Г. Винокуров // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2014. — Кулун тутар 13 к. — С. 2. 

Гуринов, А. «Быйаҥҥа тиксии» муҥа-таҥа эбэтэр демократия диэн бас-баттах барыы буолбатах / Афанасий Гуринов // Кыым. — 2014. — Ахсынньы 25 к. — С. 40. 

Данилов, Р. Күүһүгэр күүс эбэн, санаатын кынаттаан / Роман Данилов // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1994. — Кулун тутар 22 к. 

Жиркова, О. «Кэскиллээх үлэҕэ ылсаргытыгар эрэнэбин» / Оксана Жиркова // Чараҥ. — Чурапчы. — 2015. — № 11. — С. 4-7. 

Жиркова, О. Үйэтитиигэ дьоһуннаах үлэлэр : [«Краевед-этнограф, фольклорист A. А. Саввин : олоҕун кылгас уочарката» С. А. Попов-Сэмэн Тумат кинигэтэ] / Оксана Жирков // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2016. — Сэтинньи 17 к. — С. 2. 

Иванов, В. «Дорообо, Арктика» : [Сэмэн Тумат хоһооннорун хомуурунньуга] / В. Иванов // Саха сирэ. — 2006. — Сэтинньи 30 к. 

Иванов, В. Конфуций сахалыы саҥарда : [суруйааччы Сэмэн Тумат сахалыы тылбааһа] / В. Иванов // Саха сирэ. — 2012. — Балаҕан ыйын 25 к. — С. 3.

Иванов, В. Омар Хайам говорит по-якутски / В. Иванов // Якутия. — 2010. — 3 марта. -С . 4. 

Иванов, В. Хотугу дойду алгыһынан: [«Эһиги истиҥ, мин сэһэргиим» кинигэтин туһунан] / В. Иванов // Саха сирэ. — 2004. — Балаҕан ыйын 10 к. — С.11.

Иванов, П. Партизан Тумат / П. Иванов // Туймаада. — 2015. — Муус устар 9 к. — С. 4. 

Иевлев, Е. К. Кэм-кэрдии түллүүлэрэ: [«Өй-сүрэх көрдөбүлүнэн» кинигэҕэ рецензия] / Е. К. Иевлев // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2009. — Бэс ыйын 20 к ; Чолбон. — 2009. — № 9. — С. 94-96.

Иевлев, Е. К. Өс хаһан сүтүөҕэй?: [«Өс төрөөһүнэ» кинигэтин туһунан] / Е. К. Иевлев // Чолбон. — 2012. — №2. — С. 86-90.

Калитин, Н. Нөрүөн нөргүйэбит Омар Хайям : [Омар Хайям рубаиларын тылбааһа] / И. Калитин // Саха сирэ. — 2010. — От ыйын 17 к. — С. 3. 

Левин, И. Тумат кэпсээннэрин туһунан / И. Левин // Саҥа олох. — Чурапчы. -1985. — Атырдьах ыйын 7 к. — С. 4 ; Хотугу сулус. — 1988. — № 12. — С. 100-103.

Левин, И. Холумтан тардыыта / И. Левин // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1994. — Кулун тутар 17 к. — С. 3. 

Макаринская, Е. Суруйааччыны истиҥник санаан : [Сэмэн Тумат 70 caaha] / Елена Макаринская // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2014. — Кулун тутар 15 к. — С. 1.

Макаров, А. Е. Улуу хайалар үһүйээннэрэ : [«Оҕо сааһым хоптото» кинигэ] / А. Е. Макаров // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2009. — Тохсунньу 31 к. — С. 3.

Маркова, Т. «Дойду сирэ» диэн баар үтүө өйдөбүл / Т. Маркова // Саха сирэ. — 2004. — Кулун тутар 5 к. — С. 10. 

Маркова, Т. Өй өйүөтэ, сүрэх сүбэтэ — суруйааччы сирдээҕи анала! / Татьяна Маркова // Саха сирэ. — 2014. — Олунньу 20 к. — С. 5 

Маркова, Т. Уол оҕо дьоло — сир түөрт өртүгэр : [поэт, прозаик, критик, тылбаасчыт Сэмэн Тумат 70 caaha] / Татьяна Маркова // Саха сирэ. — 2014. — Кулун тутар 18 к. — С. 3. 

Никифоров, В. Чурапчыларга дьоһун бэлэх : [«Дьуон Дьаҥылы» кинигэ туһунан] / B. Никифоров // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1994. — Муус устар 4 к.

Ойуку. Бастыҥ интеллигеннар үгэстэрин салҕааччы : [Сэмэн Тумат 70 сааһыгар] / Ойуку // Чолбон. — 2014. — № 2. — С.76-79. 

Ойуку. Көлүөнэ дьулурҕа үлэһитэ / Ойуку // Чолбон. — 1999. — № 8. — С. 73-74.

Попов, Б. Н. Омар Хайям сахалыы саҥарда / Б. Н. Попов-Барылҕан // Орто дойду — 2010. — Сэтинньи 18 к ; Сэтинньи 25 к. 

Попова, И. Айар үлэ түстэниитэ : [суруйааччы Сэмэн Тумат 55 сааһын туолуутугар] / И. Попова // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1999. — Олунньу 6 к. — С.3. 

Попова, И. Өй-сүрэх этэринэн / Ираида Попова // Далбар хотун. — 2014. — № 1. — С. 12-15. 

Попова, Л. Сахабыт тылын баайын кыаҕын бигэргэтэр айымньы : [Омар

Хайам рубаиларын сахалыы тылбааһа] / Л. Попова // Саха сирэ. — 2008. — Ахсынньы 16 к. — С. 7. 

Рыкунов, Н. Сэмэн Тумат прозатын уратыта : рецензия / Николай Рыкунов // Чолбон. — 2014. — №. 6 .-С . 90-93. 

С. А. Попов-Сэмэн Тумат 50 сааһын туолла // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1994. — Олунньу 24 к. 

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай суруйааччыта» Бочуоттаах ааты иҥэрии туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын ыйааҕа // Чолбон. — 2014. — № 8. — С. 1 ; // Саха сирэ. — 2014. — Бэс ыйын 19 к. — С. 4.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин П. А. Ойуунускай аатынан 200 бириэмийэ лауреаттара : С. А. Попов-Сэмэн Тумат // Чолбон. — 2000. — № 12. — С. 52.

Сахабыт тылын баайын, кыаҕын бигэргэтэр айымньы : [Омар Хайям сахалыы тылбааһа] // Саха сирэ. — 2010. — Ахсынньы 16 к. — С. 17. 

Слепцов, А. Бар дьонун махталынан : [Сэмэн Тумат 70 сааһыгар] / Алексей Слепцов // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2014. — Кулун тутар 20 к. — С. 1. 

Слепцова, А. Бар дьонум махталынан : [Сэмэн Тумат 70 caaha] / А. Слепцова // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2014. — Кулун тутар 20 к. — С. 1. 

Стручков, Е. Кэрэхсэбиллээх кэпсээннэрдээх суруйааччы / Е. Стручкова // Киин куорат. — 2004. — Олунньу 27 к. — С. 17. 

Сэмэн Тумат айымньыларыгар оҕолор санаалара : [Мэнэ-Хаҥалас улууһун Майа гимназиятын IX кылааһын оҕолорун санаалара] / Сэмэн Тумат // Кэскил. — 2009. — Муус устар 21 к. — С. 6. 

Сэмэн Тумат — Суруйааччылар союзтарын чилиэнэ // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1992. — От ыйын 4 к. 

Сырдык кыымнаах олох : анал таһаарыы : // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1994. — Кулун тутар 19 к. — С. 3. — Иһинээҕитэ : Эн борүон элбэҕи айыаҕа / Иван Баин-Чаран Уола ; Сэмэммэр элбэҕи этэбин / Д. Д. Эверстов-Диринскэй.

Тумат, С. «Бэчээт демократичнай буолуохтаах» : [Сэмэн Туматы кытта кэпсэтии / кэпсэттэ А. Капрынов] // Кыым. — 2014. — Ахсынньы 18 к. — С. 11.

Тумат, С. «Дьон духовнай тирэххэ наадыйар кэмэ кэллэ…» : [Сэмэн Туматы кытта кэпсэтии / кэпсэттэ Т. Маркова] // Саха сирэ. — 1994. — Олунньу 23 к.

Урсун. Таһаарыылаах үлэлээх суруйааччы : [Сэмэн Тумат 70 сааһын көрсө] / Урсун // Кэскил. — 2014. — Олунньу 18 к. — С. 16 

«Үйэбин ыллаан өлүөҕүм» : [суруйааччы Сэмэн Тумат «Дьуон Дьаҥылы» диэн кинигэтигэр санаа атастаһыыта] // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1995. — От ыйын 22 к ; От ыйын 27 к. 

Федоров, П. П. Кэрэмэс киһибит, киэн туттар суруйааччыбыт : [С. Тумат төрөөбүтэ 55 сылыгар] / П. П. Федоров-Сомоҕо // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1999. — Олунньу 23 к. — С. 3. 

Федоров, П. П. Омар Хайям сахалыы саҥарда / П. П. Федоров-Сомоҕо // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2010. — Сэтинньи ыйын 30 к. — С. 1 

Федоров, П. П. Саха уус-уран литературатын туруу үлэһитэ :[Сэмэн Тумат 70 caaha] / П. П. Федоров-Сомоҕо // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2014. — Кулун тутар 15 к. — С. 3. 

Филиппов, Г. Г. Сайдар тосхоллоох / Г. Г. Филиппов // Чолбон. — 1994. — № 2. — С. 164-171. 

Харитонов, П. Биир санаанан өйүүбүт: [Сэмэн Тумат П. А. Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ кандидата] / П. Харитонов-Ойуку // Саха сирэ. — 2007. — Ахсынньы 28 к. — С. 5. 

Эверстов, Д. Д. Сырдык кыымнаах олох / Д. Д. Эверстов -Диринскэй // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1994. — Кулун тутар 19 к. 

Эверстова, А.«Уот сэрии кэпсэтэр тылынан» / А. Эверстова // Саха сирэ.-2005. -Муус устар 27 к.-С. 4. 

Яковлева, В. Икки культура, икки эпоха алтыһыыта: [Омар Хайам поэзията С. Тумат тылбааһыгар] // Саха сирэ. — 2008 — Ахсынньы 12 к. — С. 3 ; 2010. — Ахсынньы 8. — С. 3. 

П. А. Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата С. А. Попов- Сэмэн Тумат : биобиблиогр. ыйынньык / Саха респ. Нац. б-ката. Сэдэх уонна сыаналаах лит. отд.; хомуйан оҥордулар : В. Н. Павлова, Г. С. Родионова ; ред. Н. А. Ханды. — Дьокуускай : Бичик, 2002. — 64 с. 

Семен Андреевич Попов-Сэмэн Тумат, народный писатель Республики Саха (Якутия), заслуженный работник культуры Республики Саха(Якутия), лауреат Государственной премии им. П. А. Ойунского, лауреата Большой литературной премии России, поэт, прозаик, критик : биобиблиогр. указ. / Нац. б-ка Респ. Саха (Якутия), Центр библиогр. и информ. обслуживания, Сектор информ. по проблемам культуры и искусства, [сост.: С. В. Скрябина, Г. С. Родионова ; ред. Я. Д. Захарова]. — Якутск : НБ РС(Я), 2014.- 124 с.