Олоҥхо декадатын чэрчитинэн

  Чурапчы улууһа саха фольклорун, олоҥхотун чинчийиигэ үгүс кылааттарын киллэрсибит киэн туттар дьоннордоох уонна элбэх олоҥхоһут төрөөн-үөскээн ааспыт түөлбэтинэн биллэр. Ол курдук Василий Ермолаев «Чурапчы олоҥхоһуттара» кинигэтигэр суруллубут Уот иччитин ооньообут Ырыа Хооһой уонна Ох тыллаах Хоруодьа олоҥхоһуттарын олохторун ааҕан билсин.

                                  Уот иччитин оонньообут Ырыа Хооһой

                Ырыа Хооһой – Осипов Афанасий Петрович (1860-1919сс.) туһунан информациялар аҕыйахтар, ол эрээри характернай ис хоһоонноохтор. Төрөөбүт, өлбүт сыллара көрдөрөллөрүнэн, ыраахтааҕылаах Россия саҕанааҕы быданнааҕы ырыаһыт, ол да иһин сураҕа-садьыга кэмчи, үксүгэр умнуллубут.

                Кини ийэтин төрдүгэр ойууннар, ырыаһыттар баалларын утумнаабыта сэрэйиллэр. Дьонноро сэттэ ини-бии эбиттэр. Хадаар нэһилиэгэр Уу Алааһыгар улааппыт. Өссө букатын оҕо сылдьан бэйэтин кэмигэр ааттаах олоҥхоһут да, ойуун да Махчай диэн киһиттэн ырыа-тойук искусствотыгар уһуйуллубут.

                Оҕо эрдэҕинэ баай уолаттара кырбааннар аҥар атаҕын үйэтин-сааһын тухары доҕолоҥ буолар гына эчэппиттэр. Ол түүн Махчай ойуун утуйа сытан үлүгүнэйбит: «Биэ түүтэ (ханнык эрэ алааска) бытарыйда!». Ол ааттаммыт алааска оҕотун кырбаабыт уолаттар баай аҕаларын биир бастыҥ байтаһын биэтэ өлө сытарын булбуттар. Махчай ойуун, ол аата, иитэр оҕотун кырбаабыттарын иэстэстэҕэ үһү.

                Атаҕынан мөлтөх буолан, Ырыа Хооһой чугас нэһилиэктэрин, ордук Хадаары, Хайахсыты, кэрийэ сылдьан олоҥхолотолообут. Чакырга эрэ буолбакка, ити соҕуруу нэһилиэктэргэ биир бастыҥнарынан сураҕырбыт. Куолаһа дириҥ, дорҕоонноох. Ыллаан-туойан бардаҕына туох барыта тула ньиргийэ олорор кэриэтэ буолара үһү. Бухатыырдар арияларын барытын кэриэтин тус-туһунан матыыптаталаан толортуур, ыллыы олордоҕуна оҕолор ытыстарынан көхсүн даҕайдахтарына биир кэм дып-дырылас буолар эбит. Ырыа Хооһой Хайахсыкка Платонов Дмитрий Иннокентьевич- Тэкэллэ диэн үтүөкэннээх олоҥхоһуттуун көрсүһэн «Сылгы Уола Дыырай бухатыыры» кыттыһан толорбуттар.

                Өссө сэбиэскэй былаас иннинэ быһыылаах, Якутскайга араас улуустартан аатырбыт олоҥхоһуттары ыҥыртаан киллэрэн “Дьулуруйар Ньургун Боотуру” спектакль оҥорон ыллаппыттар. Онно Боотуруускай улууһуттан Ырыа Хооһойу Уот Иччитин оруолун толорторбуттара. Онон кини Чурапчы оройуонуттан биир бастакынан Якутскай сценатыттан ыллаабыт олоҥхоһутунан буолуон сөп.

                Олоҥхолуур кэмигэр  Ырыа Хооһой оһоҕу күүскэ оттоллоруттан, чүмэйи уота элэҥниириттэн улаханнык мэһэйдэтэр эбит.

                Чакыртан төрүттээх, 1985 сыллаахха 71 саастаах, 43 сыл учууталлаабыт, Саха сирин олоҥхоһуттарын тустарынан 1941 сыллаахтан матырыйаал хомуйса сылыдьыбыт П.Г. Тарасов бигэргэтэринэн, Ырыа Хооһой 40-ча, И.Г.Теплоухов-Тимофеев 30-ча, Тэкэллэ кинилэртэн арыый да аҕыйах олоҥхону билэллэрэ үһү. Ырыа Хооһойтон үөрэхтээхтэр олоҥхо, ырыа, кэпсээн суруйан ылбыттара биллибэт.

Ох тыллаах Хоруодьа

                Ырыа Хоруодьа сураҕа-садьыга Мугудай нэһилиэгин эрэ иһинэн эргийбит. Төрдө-ууһа, аата-суола биллибэт. Толстоухов буолуо дииллэр. Кини туһунан ахтыылар аҕыйахтар. Ол курдук, 1980 сыллаахха Мугудай кырдьаҕастара 80 саастаах Т.П. Сивцев, 70 саастаах П.Д.Пермякова, 63 саастаах С.Д.Попов информация оҥорбуттара. Бу дьон Ырыа Хоруодьаны былыргы бириэмэ олоҥхоһутуттан, нэһилиэк кэнники көлүөнэ толорооччуларын төрүт ырыаһытынан билинэллэр. Ордук чорботон кини ох, кырыыс тыллааҕын туһунан ахтыы оҥорбуттара.

                80 саастаах Тарас Павлович Сивцев өссө оҕо сырыттаҕына Ырыа Хоруодьа кырдьаҕас эбит, онон XIX үйэ иккис аҥарынааҕы олоҥхоһут буолуон сөп. Олоро сылдьыбыт өтөхтөрө мөккүөрдээхтэр. Биир кэпсээнинэн Бүөчээни алаас чугаһыгар олохтоох эбит, иккискэ Чыччам ыйыллар, онтон үһүскэ кини өтөҕө Кумаайы алаас этэ диэн бигэргэтиллэр.

                Ырыа Хоруодьа куораттыыр айан суолун олохтооҕо. Олус дьадаҥы эбит. Айанньыттар элбэхтэ хонон, кинини олоҥхолотон ааһар үгэстээхтэрэ. Биирдэ Хоруодьа олус быстаран, хонук лэппиэскэ бурдуга суох олордоҕуна Алаҕар Наммаарыкытыттан Таатта ханнык эрэ баайын бурдугун тиэйиммит таһаҕасчыт айанньыттар ааһан испиттэр. Хоруодьа кинилэртэн олоҥхолоон биэрэр манньатыгар бурдук бэрсэн баралларыгар көрдөспүт. Онуоха анараа дьоно кини көрдөһүүтүн аккаастаан кэбиспиттэр. Ол иһин олус кыһыйан, олоро түспүт да айанньыттар кэччэгэйдэрин туһунан туойан барбыт. Ол бириэмэҕэ көлүүр аттара туохтан эрэ сиргэнэн туорута ойуоккалаабыттар, сыарҕаларын түҥнэритэ көтүтэлээбиттэр, хааһахтаах бурдуктар тохтубуттар, улахан араллаан, хоромньу тахсыбыт. Айанньыттар «иччилээх тыллаах ытык киһи көрдөһүүтүн аккаастаммыт, бу алдьархайга түбэстибит», — дии санаабыттар уонна ити күн тохтооннор өрөөбүттэр, Хоруодьаҕа бурдуктарыттан байым соҕустук бэрсибиттэр, хоно сытан ол түүн кини олоҥхотун истибиттэр.

                Мугудайдар биирдэ куораттан тахсан иһэн Мэҥэ улууһугар биир ыалга хоно сыппыттар. Онуоха онно олохтоох баай ыал кыыстара Хоруодьаны: «Оо, кэриэрэн-хоруоран хара да киһи!» — диэн үөҕэ, элэктии былаастаан эппит. Хоруодьа улаханнык үөҕүллүбүккэ холоммут, ол иһин ити баай дьахтар туһунан тойук туойбут уонна түмүгэр кини дьылҕатын түүйэн: “Эһиил кэлэн манан ааһарбар эн кириэс маһыҥ ол тумултан кылбайан көһүннүн!” – диэбит. Кырдьык, эһиилги сылыгар тиийбэккэ ол мааны эдэр дьахтар өлбүт.

                Дьэ, ити курдук Ырыа Хоруодьа кырыыс тыллааҕын кэпсииллэр. Былыргы сахалар ойууннар, олоҥхоһуттар тыллара иччилээх буолар диэн олус итэҕэйэллэрэ. Ол иһин кырыыс тыллаахтарын наһаа дьулайаллара.