Макаров Гавриил Иванович — Дьуон Дьаҥылы

        Гавриил Иванович Макаров 1914 сыллаахха олунньу 27 күнүгэр Чурапчы оройуонугар Болтоҥо нэһилиэгэр Кындалга төрөөбүтэ. Оҕо сааһа Түөйэ үрэх тардыытыгар ааспыта. 1937 сыллаахха саха бастакы лингвист-учуонайа С.А. Новгородов аатынан Чурапчытааҕы педагогическай училищеҕа үөрэнэ киирбитэ. Үһүс кууруһу бүтэрэн баран Уус-Алдан оройуонугар Курбуһах оскуолатыгар нуучча тылын учууталынан анаммыта. Онтон сотору кэминэн Чурапчы оройуонун Дириҥ орто оскуолатыгар үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн көһөрүллүбүтэ. Уус -Алдан оройуонун Курбуһах, Мүрү, Танда, Чурапчы оройуонун Кытаанах оскуолаларыгар үлэлээбит кэмигэр нуучча литературатын чулуу классиктарын айымньыларыттан уус-уран тылбаастары оҥорууга балайда үлэлэспитэ. Дириҥ орто оскуолатыгар учууталлыы сылдьан 1943 сыллаахха сэриигэ бэбиэскэ туппута. 1943 сыллаахха хас да саханы кытта сылгылары Иркутскайга тиэрдэр сорудаҕы ылан, айаҥҥа туруммуттара. Сылтан ордук кэмҥэ чараас таҥастаах дьон ыҥыырга олорон, айан саамай ыараханын көрсүбүттэрэ. Фронт үлэтигэр туһаныллыахтаах 300-тэн тахса сылгы Залари диэн тимир суол станциятыгар тиэрдиллибитэ. Онтон илиҥҥи кыраныыссаҕа турар байыаннай чаастарга атаарыллыбыттара. Онно 94-үс дивизия 152-ис стрелковай полкатын 8-с ротатыгар сулууспалаабыта. Белая камень диэн кыраныыссаҕа баар сопкаҕа сайыны быһа бөҕөргөтүү оҥорон, траншеялары хаһан тахсыбыттара. 1945 сыллаахха балаҕан ыйын 3 күнүгэр милитаристическай Японияны утары сэрии саҕаламмыта. Бу сэриигэ Гавриил Иванович ыараханнык бааһырбыта. Кини бастакы нүөмэрдээх пулеметчик этэ. Өр кэмҥэ госпиталга сытан эмтэнэн баран, дойдутугар Чурапчыга 1946 сыллаахха эргиллэн кэлэр. Гавриил Иванович сэрииттэн төһө да инбэлиит буолан эргилиннэр, норуот үөрэҕириитин оройуоннааҕы отделын сэбиэдиссэйинэн үлэҕэ ылыллыбыта. Бу үлэлиир кэмигэр учууталлар идэлэрин үрдэтиигэ туһаайыллыбыт киэҥ далааһыннаах үлэни ыыппыта. Педагог быһыытынан тустаах идэтигэр, ыччаты иитии, үөрэтии боппуруостарыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаспыт, учууталлары идэҕэ бэриниилээх буоларга ыҥырбыт эбит. 1949 сыллаахха учууталлыы-учууталлыы кэтэхтэн Дьокуускайдааҕы учууталлары бэлэмниир институт нуучча тылыгар уонна литературотыгар отделениятын үөрэнэн бүтэрбитэ. 1950 сыллаахха Чурапчы орто оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын үөрэппитэ. 1951 сыллаахха Москваҕа А.М. Горькай аатынан Литературнай институкка үөрэнэ киирбитэ.

      Дьуон Дьаҥылы “Колхоз хонуутугар” диэн бастакы хоһооно 1931 сыллаахха “Кыһыл ыллык ” сурунаалга бэчээттэммитэ. Гавриил Иванович айар талаанын бастакы хараҥаччыта 1936 сыллаахха “Төрөөбүт Күүлэбэр” диэн кинигэ буолан тахсыбыта. 1938 сыллаахха эдэр суруйаааччылар “Саас сардаҥата” диэн альманахтарыгар “Сэттэ сирэй” диэн сатирическай поэмата бэчээттэммитэ. Хомуурунньук 1946 сыллаахха Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар бэчээттэнэн тахсыбыта. Саха сириттэн фронт туһатыгар диэн сылгылары үүрбүт кэмнэрин тустарынан “Бырастыы, Якутскай”, “Тууйас”, “Мухтуйа”, “Витим”, “Сахалар ыллаһаллар, “Хаһан сэрии бүттэҕинэ” диэн патриотическай хоһооннору суруйбута. Саха уус-уран литературатыгар хоһоонунан роман баар буолуутугар бастакы соргулаах холумтатын Дьуон Дьаҥылы “Уйбаанчык” диэн хоһоонунан романынан уурсубута. Бу айымньы саха тылын поэтическай кыаҕын бары кэрэтин, ойуулуур-дьүһүннүүр, кэпсиир-сэһэргиир ньымаларын балайда толорутук биэрэр. Сэрии тиэмэтин арыйбыт хоһооннорунан “Поход” , “Илин, тус илин”, “Биһиги иһэбит” диэн айымньылара буолаллар. Кини фронтан “Кыайдыбыт” диэн хоһоон кинигэтэ рукопистаах кэлбитэ. 1948 сыллаахха Дьуон Дьаҥылы “Сылгыһыт” диэн хоһоонунан суруйааччылар уус-уран айымньылары көҕүлүүр соруктаах өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаах куонкурустарыгар Ырыа Ылдьаакы диэн псевдонимынан кыттан, бастакы миэстэни ылары ситиспитэ. Поэт быһыытынан үүнүүтүгэр бу сыллардааҕы устудьуон олоҕо улахан оруолламмыта. Кини бу сылларга литературнай эйгэтэ кэҥээбитэ. Гавриил Иванович устудьуоннуур сылларыгар “Сааскы тылгын – эт!” , “Халлаан күөҕэ хараҕын санатта”, “Оҕо малааһына”, “Ийэбэр”, “Москваҕа көтүү”, “Сөдүөрэ”, “Сахам сиригэр саас иһэр”, “Мин колхозпар”, “Массыынаһыт”, “Поэзия мин аргыһым” диэн тиэмэ, тыл-өс, форма да өттүнэн үрдүктүк сыаналанар бастыҥ хоһооннору айбыта. Олорго Саха сиригэр ахтылҕан, дойду сирин тардыыта, сэрии кэннинээҕи олох кэрэ-бэлиэ түгэннэрэ уус-уран тылынан хоһуллубуттара. Гавриил Иванович сирин-уотун, Чурапчытын дьонун сэргэтин олус ахтара. Ол курдук үс бастыҥ хоһооно дойдутугар анаммыта. “Чурапчы” диэн хоһооно Ф.Гоголев мелодиятыгар улуус гимнэ буолбута. “Поэмаҕа киирии”, “Доҕордоһуу туһугар”, “Биһиги ыанньыксыттарбыт”, “Дьаакып оҕонньор” диэн поэмалара айар үлэтин бэлиэ айымньыларын быһыытынан сыаналаналлар. Хоһооннорун Түөйэлээхэп, Массыныыс Хабырыыс диэн псевдонимнарынан бэчээттэтэрэ. Дьуон Дьаҥылы Саха сиринээҕи Суруйааччылар сойуустарын бэрэссэдээтэлиттэн В.А.Протодьяконов-Кулантайтан Аллайыаха оройуонугар айар командировка туруорсан ылбыта. Кини тыйыс айылҕалаах, хоту дойду үлэһит дьонун, табаһыттар, түүлээхситтэр уонна балыксыттар олохторун, үлэлэрин суруйар былааннааҕа. “Юкагир уотун анныгар”, “Саҥа түспүт сиргэ”, “Тордоххо Якутскай саҥарар”, “Кыһын муора кытыытыгар” диэн саҥа уобарастардаах, ойуулааһыннардаах хоһооннору, “Хотугу хоһууттар” диэн үһүйээн-номоҕу бэрт талааннаахтык суруйан хаалларбыта.

         Дьуон Дьаҥылы-талааннаах тылбаасчыт этэ. Нуучча биллиилээх суруйааччыларыныын, кириитиктэриниин Переделкиноҕа баар суруйааччылар сынньанар дьиэлэригэр бииргэ олорор, үлэлиир дьолломмута. Кини өр сыллар усталарыгар дьаныардаахтык үлэлээн, нуучча улуу поэта А.С.Пушкин биир уһулуччулаах айымньытын “Евгений Онегины” тылбаастаан 1954 сыллаахха Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар бэчээттэнэн таһаарбыта. “Евгений Онегины сахалыы тылбаастааһын” диэн дипломнай үлэ суруйбута. А.С.Пушкин “Сказка о попе и его работнике Балде” остуоруйатын , Н.Некрасов “Декабристки” поэматын, Н.Хикмет “Зоя” поэматын, В.А.Каверин “Да капитана” романын, Степан Феоктистович Софроновтыын А.Н.Островскай “Снегурочка” остуоруйатын , олоҕун бүтэһик күннэригэр Твардовскай А. “Василий Теркин” поэматын бастакы аҥаарын тылбаастаабыта. Ситэрбэккэ хаалбыт  тылбааһын “Василий Теркины” уон түөрт сыл буолан баран, Күн Дьирибинэ туспа кинигэнэн салгыы тылбаастаан күн сирин көрдөрбүтэ. Поэт чугас доҕорунаан Феоктист Софроновтыын В.Шекспир “Ромео и Джульетта” трагедиятын тылбаастаабыттарын М.С. Щепкин аатынан Москватааҕы театральнай училище иһинэн саха устуудьуйатыгар үөрэнэ сылдьар ыччаттар туруорбуттара. Ону икки сылынан Дьокуускайга кэлэн көрдөрбүтэ. Дьуон Дьаҥылы саха театрын артыыстарын кытта сибээстэһэрэ, кинилэр уус- уран тылбааһы оҥорторо биэрдэхтэринэ  улгумнук толороро. Г.И. Макаров – Дьуон Дьаҥылы эдэр сааһыгар, күөгэйэр күнүгэр сылдьан 1956 сыллаахха кулун тутар 26 күнүгэр Аллайыаха оройуонугар айар үлэ командировкатыгар сылдьан, эмискэ сүрэҕинэн ыалдьан өлбүтэ. Дьуон Дьаҥылы сэмэй лириката олоҕу кытары сиибээстээҕэр, кини ааҕааччы сүрэҕэр тиийэр кырдьыгы этэригэр, соччонон үйэлээх буоларыгар эрэнэрэ.

Айымньылара

 Төрөөбүт күүлэбэр : хоһооннор. – Якутскай : СССБС, 1936. – 17с. – (Эдэр суруйааччылар айыыларын серията).

 Хоһооннор. – Якутскай : САССР гос. Изд-вота, 1940.-33с.

 Кыайдыбыт : [сэрии сылларыгар суруллубут хоһооннор]. – Якутскай : САССР гос. изд-вота, 1946.- 34.

 Хоһооннор, поэмалар. – Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1958. – 219с.

 Сахам сиригэр саас иһэр : хоһооннор, поэмалар / [хомуйан оҥордо И.И.Эверстов]. – Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1962.-103с.

 Хоһооннор, поэмалар/ [хомуйан оҥордо С.А.Попов-Сэмэн Тумат]. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1974.-368с.

 Хоһооннор, поэмалар / [хомуйан оҥордо, түмүк тылын суруйда С.А.Попов-Сэмэн Тумат ; С.Скрябин уруһуйа]. Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1985.-256с.

 Хоһооннор, поэмалар. – Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1944. – 220с.

 Хотугу хоһууттар : орто саастаах оскуола оҕолоругар үһүйээн / [худож. А.Иванова; конс. Г.Решетников; бэчээккэ бэлэмнээтэ С.А. Попов-Тумат. – Дьокуускай]: Бичик, 2004. – 24с.

Бырастыы Якутскай ; Табахтыы эбэтэр табаарыстарбар сурук; Ленаҕа; Бурдук; Чурапчы; Төрөппүт ийэбэр; Юкагир уотун анныгар ; Тордоххо Якутскай саҥарар: хоһооннор // Саха поэзиятын антологията / хомуйан оҥордулар : М.Д.Ефимов, И.И.Артамонов; ред. В.М. Новиков. – Якутскай, 1967. – С. 257-268.

 Ол мин дойдум – Чурапчы // Ыллыыр миэхэ күөрэгэй : ырыанньык / Федор Гоголев. – Дьокуускай, 1994. – С. 4-5.

 Лена тигинии устар ; Өлөөрү сытан ; Сылгыһыт; Юкагир уотун анныгар; Тордоххо Якутскай саҥарар ; Чурапчы : хоһооннор// сүүрбэһис үйэ хоһоонньуттара : саха поэзиятын анталогията : поэзия / хомуйан оҥордулар : Н.Е.Винокуров-Урсун, С.И.Тарасов, Н.И.Харлампьева; худож. М.Г. Старостин. – Дьокуускай, 2000. – С. 139-141.

 Чурапчы : хоһоон // Көһөрүллүү суостаах сылларыгар / Д.П.Чечебутов ; ред А.Д.Чечебутова. – Чурапчы, 2015. – С. 57-58.

 Ахтар сүрэх ырыата ; Сэриигэ барыы ; Эх, Лена эбэккэ; Тууйас хоһооннор // Хотугу сулус. – 1975. – №2. – С.106-108.

 Саллаат доҕорбор : хоһоон // Саҥа олох. – Чурапчы. – 1996. – Кулун тутар 8к. – С.2.

 Тууйас : хоһоон // Саҥа олох. – Чурапчы. 1996. – Ыам ыйын 8к. – С.1.

Хаһан сэрии бүттэҕинэ : хоһоон // Саҥа олох. – Чурапчы. – 1999. Ыам ыйын 8к. – С.1.

Биһиги иһэбит : хоһоон // Чолбон. – 2010. — №5. – С.8-9.

Ол, мин дойдум – Чурапчы : хоһоон // Саҥа олох. – Чурапчы. – 2011.- Алтынньы 18к. – С.1.

Сарсыардааҥҥы саһарҕа ; Киэһээҥҥи мелодия ; Умнуллубат күннэр ; Эдэрбэр күөгэйэр күннэрим саҕана ; Илин тус илин ; Москваттан сурук : хоһооннор // Чолбон. – 2014. – №2. – С. 32-36.

Тылбаастар

Пушкин, А.С. Евгений Онегин : поэма / А.С.Пушкин. – Якутск : Кн. Издвота, 1977. – 205с.

Пушкин, А.С. Арион ; Муораҕа (Эллэйдиин) ; А.П.Кернҥэ ; Граф М.С. Воронцовка (К.Уурастыыраптыын) Аҕабыыт уонна кини хамначчыта Балда туһунан остуоруйа : хоһооннор // Талыллыбыт айымньылар / А.С.Пушкин. – Якутскай, 1949. – С. 26-180.

Тяжело раненный ; “Зачем я лег?…” : стихи / Джон Джанглы // Грани алмаза : стихи якутских поэтов : [сост. Иван Федосеев, Юрий Чертов]. – М., 1972. – С. 183-184.

Сылгы үүрээччилэр; Песня погонщиков ; Саллаат доҕорбор ; Другу солдата; Өлөөрү сытан ; Тяжело раненный : стихи // Их века в век : якутскаяпоэзия / составители : С.Н.Гловюк , Н.А. Лугинов, Н.И.Харлампьева; пер. Ивана Вараввы. – М., 2009. – С. 186-191. Гловюк, Н.А.Лугинов, Н.И.Харлампьева ; пер. Ивана Вараввы. – М., 2009. –С.186-191.

Олоҕун уонна айар үлэтин туһунан

Тумат, С. Дьуон Дьаҥылы./ Сэмэн Тумат. – Дьокуускай : Бичик, 1994. – 160с.

Тумат, С. Дьуон Дьаҥылы : 2-с төгүлүн эбэн таһаарыы / Сэмэн Тумат. – Дьокуускай : Бичик, 2013. – 272с.

Гавриил Иванович Макаров // Уот сэрии кэпсэтэр тылынан / хомуйан оҥордо С.А.Попов – Тумат. – Дьокуускай, 2005. – С. 137-145.

Гавриил Иванович Макаров – Дьуон Дьаҥылы (1914-1956) // Чурапчинский улус : история , культура, фольклор / Администрация МО “Чурапчинский улус” (район) ; АН РС (Я) ; Институт гуманит . исслед.; (отв.ред) Б.Н.Попов и др. – Якутск, 2005. – С.259-263.

Башарина, З.К. Произведение А.С.Пушкина на якутском языке // Содружество литератур / Зоя Башарина. – М. 2002. – С.45-71.

Бродников, А.С. Тыыннаах : хоһоон // Айылгы туонабар / Алексей Бродников – Якутскай, 1987. – С.71-72.

Макаров Гаврил Иванович (Дьуон Дьаҥылы) // Албан аатара өлбөөдүйбэт / И.М.Павлов. – Чурапчы, 2016. – 2016. – С.186-187.

Макаров Гаврил Иванович — Дьуон Дьаҥылы (1914-1956) // Чурапчы буойун учууталлара : өйдөбүнньүк кинигэ / “Чурапчы улууһун (оройуонун) үөрэҕириитин салалтата” муниц. Тэрилтэ : [хомуйан оҥордулар : Н.И..Дьячковскай, Е.И.Иванова ; ред. Т.К. Матвеева, Е.В.Сивцева]. – Дьокуускай, 2010. – С.29.

 Макаров Гавриил Иванович – Дьуон Дьаҥылы – ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа // Чурапчыттан сириэдийэн / хомуйан оҥордо М.А.Герасимова –Сэҥээрэ. – Дьокуускай, 2009. – С. 27-29.

 Ойунская, С.П. Кэрэ киһи күтүөт Дьуон /// Аҕам сырдык аата : поэмалар, эссе, ыстатыйалар, уонна ахтыылар / Сардаана Ойунская – Дьокуускай, 2003. – С.272-282; Чолбон. – 1999 — №2. – С.82-85.

 Попов, Б. Киэн туттар суруйааччыбыт // Уус – уран литератураҕа саҥалыы сыһыан / Борис Попов – Барылҕан. – Дьокуускай, 2002. – С.142-148.

 Попов, Б. Киэн туттар суруйааччыбыт // Уус – уран литератураҕа саҥалыы сыһыан / Борис Попов- Барылҕан. – Дьокуускай, 2002. С. 148-154.

 Саввин, Р.М. Поэт сырдык кэриэһигэр // Улуус киэн туттар учууталлара / Р.М.Саввин. – Дьокуускай, 1998. – С.29-35.

Тумат, С. Рецензиялар тугу кэпсиилэрий ? : [А.С.Пушкин “Евгений Онегин” айымньы тылбааһа] // Өй-сүрэх көрдөбүлүнэн : чинчийиилэр, көрдөөһүннэр, булуулар, ыстатыйалар, публикациялар, эсселар, суоллааҕы бэлиэтээһиннэр / Сэмэн Тумат – Дьокуускай, 2009. – С.254-310; Чолбон. – 2007. — №10.- С.С.66-68; “11.-С.73-82.

Тумат, С. Саллаат суумката уонна “Евгений Онегин” // Эйгэ тардыыта / Сэмэн Тумат. – Дьокуускай, 2003. – С.55-60.

Аймахтыы суруйааччылар : [“Күннүк Уурастыырап туһунан ахтыылар” кинигэттэн] // Кыым. – 2011.- Ыам ыйын 12к. – С.40.

 Атакова, Н. Тылбаас сорох ньымаларын көстүүтэ : А.С.Пушкин “Евгений Онегин” тылбааһа / Н.Атакова// Чолбон. – 2002. – С.88-90.

 Башарин, В.И. Поэт Дьуон Дьаҥылы туһунан / В.И.Башарин // Чолбон.- 1994.№3. – С.203-209.

 Ефимов.М. Дьуон Дьаҥылы туһунан ахтыылар/ М.Ефимов // Саҥа олох. – Чурапчы. – 1994. – Кулун тутар 1к.-С.4.

 Захаров, А.А. Истиҥ киэһэтэ тэрилиннэ : [Дьуон Дьаҥылы төрөөбүтэ 100 сыла] / А.А.Захаров // Саҥа олох. – Чурапчы. – 2014. – Кулун тутар 4к. – С.1.

 Захарова, Н. Киэн туттар суруйааччыбыт : [Дьуон Дьаҥылы төрөөбүтэ 100 сыла] / Наталья Захарова // Саҥа олох. – Чурапчы. – 2014. – Олунньу 1к.- С.2.

 Макаров, И.К. Чаҕылхай түгэннэр / И.К .Макаров // Чолбон. 1994. – №2. – С.180-182.

 Маркова, Т. “Сахалар Пушкины тылбаастаатылар!” дэппитэ / Татьяна Маркова // Саха сирэ. – 2014. – Кулун тутар 12к. – С.3.

Павлова, М. Пушкины сахалыы саҥардыбыт фронтовик-поэт / Мария Павлова // Ил.Түмэн . 2015. – Ыам ыйын 7к. – С.17.

 Саха сирин буойун суруйааччылара // Чолбон. – 2015. — №5. – С.11.

 Сибирякова, М. Кини иннигэр ытык иэспит : [Дьуон Дьаҥылы төрөөбүтэ 85 сылыгар] / М.Сибиряков// Саҥа олох. – Чурапчы. – 1999. – Олунньу 27к. – С.1.

 Софронов, С. Дьуон Дьаҥылы тылбааһыгар ырытыылар / С.Софронов, Н.Н.Павлов // Чолбон. – 2007. — №11. – С. 73-81.

 Старостин, С. Киэҥник бэлиэтэнэрэ буоллар… : [Дьуон Дьаҥылы төрөөбүтэ 80 сылыгар] / С.Старостин // Саҥа олох. – Чурапчы . – 1994. – Кулун тутар 15к. – С.3.

 Старостин, С.Г. Ордук үтүө майгылааҕа : [Дьуон Дьаҥылы төрөөбүтэ 95 сылыгар]/ С.Г.Старостин // Саҥа олох. – Чурапчы. – 2009. – Сэтинньи 17к. – С.3.

Тарасов, С.И. Миигиттэн тутулуга суоҕун билэрим үрдүнэн… / С.И.Тарасов // Чолбон. – 2000. — №12. – С. 67-68.

 Тумат, С. “Евгений Онегин” уонна саха литературата / Сэмэн Тумат // Чолбон. – 1999.- №2.-С.51-53.

 Тумат, С. Ийэ тылбыт кыаҕын тириэрэн, саҥа аартыктары арыйан / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. – Чурапчы. – 2000. – Балаҕан ыйын 2к. – С.5; Балаҕан ыйын 9к. – С. 4-5.

 Тумат,С. Кэрэтэ арыллан иһэр / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. – Чурапчы. – 2004. – Олунньу 25 к. – С.3; Олунньу 28к. – С.2.

 Тумат, С. Ол кэмтэн 50 сыл ааста : “Евгений Онегин” сахалыы тахсыбыта 50 сылын туолла / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. – Чурапчы.- 2004. – От ыйын 26к. – С.3.

 Тумат, С. Олох алгыһын курдук поэзия : [Дьуон Дьаҥылы олоҕун, айар үлэтин чинчийии түмүктэрэ ]/ Сэмэн Тумат// Чолбон. – 2014. — №2. – С. 80-96.

 Тумат, С. Поэзия – олоҕум аргыһа / Сэмэн Тумат // Чолбон. – 2004.- №2. – С.90-92.

 Тумат, С. Роман “Евгений Онегин” и якутская литература / Сэмэн Тумат // Полярная звезда. – 1999. — №5. – С.83-84.

 Тумат, С. Суруйааччы алааһыгар – өйдөбүнньүк сэргэ /Сэмэн Тумат // Саҥа олох. – Чурапчы . – 1994. – От ыйын 18к.

 Тумат, С. Сэрии уонна поэт /Сэмэн Тумат // Саха сирэ. – 2009. Ыам ыйын 7к. – С.14.

 Тумат, С. Түрбүөннээх үйэтин көрсө күн сирин көрбүтэ : [Дьуон Дьаҥылы төрөөбүтэ 100 сылыгар] /Сэмэн Тумат // Саха сирэ. – 2014. – Олунньу 26к. – С.3.

 Тумат, С. Үтүөтэ, өҥөтө улахана : [Дьуон Дьаҥылы төрөөбүтэ 80 сылыгар] / Сэмэн Тумат// Саҥа олох. – Чурапчы. – 1994. – Олунньу 26к. – С.3.

 Тумат. С. “Хотуур угун дуу, сухабын дуу туттахпына туойабын” : [Дьуон Дьаҥылы төрөөбүтэ 100 сылыгар]/ Сэмэн Тумат // Кэскил. – 2014. – Олунньу 11к. – С.15.

 Тумат, С. “Ырыам тыла куолас буолан…” / Сэмэн Тумат // Хотугу сулус. – 1984. – №2. – С. 111-115.

 Федоров, П.П. Чурапчыбыт аатын үрдүк таһымҥа таһаарбыт суруйааччыбыт: [Дьуон Дьаҥылы төрөөбүтэ 100 сылыгар] / П.П. ФедоровСомоҕо // Саҥа олох. – Чурапчы. – 2014. – Олунньу 20к. – С. 3-4.

Макаров Гавриил Иванович (1914-1956) : биобиблиографическай ыйынньык / хомуйан оҥордо В.П. Лонгинова, Е.Н. Макарова. – Чурапчы: Киин библиотека, 2005. – 10с.

 Макаров Гавриил Иванович – Дьуон Дьаҥылы: биобиблиографическай ыйынньык / Чурапчытааҕы кииннэммит библиотечнай ситим / [хомуйан оҥордулар : Т.П.Ефремова, В.П.Лонгинова ; компьютернай верстка Е.Н.Макарова]. – Чурапчы, 2015. – 68с.