Киһи – таайыллыбат таабырын
- Үүнэр от-мас
Үрдуктээх – намыһахтаах,
Үөскүүр киһи-сүөһү
Үчүгэйдээх – куһаҕаннаах.
- Ааспыт
Ардах уутун курдук
Ааһан хаалар.
Кэнники кэлэн
Кэрэгэйин билэн
Кэмсиммитиҥ иһин,
Оҥоһуллубут ончу
Олоҕуттан уларыйбат.
- Соло – аат,
Аат соло
Күн сиригэр
Күтүр күүстээх көлө.
Айаҕы аһатар,
Атаҕы таҥыннарар,
Айхалынан аатырдар.
- Алҕаска атыллар
Атаҕастабыллаах, абалаах,
Балыырга батыллар
Баһахтаах, батталлаах,
Хопко холбоһор
Кутурҕаннаах,хомолтолоох.
Өскө түбэһэр
Өлүүлээх, өһөхтөөх,
Балыыр эрэ барыта
Батталлаах… (Алампа)
- Иитиллиилээх киһи бэйэтин тһунан саамай хойут кэпсээччи.
- Бэйэҕин таптаа, харыстаа, ол эрээри бэйэҕинэн муҥурданыма, инниҥ диэки дьулуруйан, өрө дабайдар дабайан ис.
- Киһи үөрүүтүнээҕэр эрэйин ордук сатаан кэпсиир.
- Сааһыҥ тухары бар дьону кытары дьолгунан доҕордос, кыайыыгынан кыттыс. (Амма Аччыгыйа)
- Сэмэйдик туттуу, сылдьыы, сэмэй үөрэх, сэмэй үлэ, сэмэй олох суолуттан туораабыт дьоннор сир өппүттэрэ, үчүгэйгэ тиийбиттэрэ диэн суох. ( Күннүк Уурастыырап)
- Үөрэн бар дьону таптыырга,
Үрдүктүк туттума бэйэҕин,
Сэнэнэн сиргэ да кииримэ:
Сыысхала суох таба этиэҕэ
Эн кимҥин дьон эрэ. Дьон эрэ!
Аны аас-туор, быстыы, ыарыы
Сахаларга суоһаабат.
Суоһуур аны алыс барыы
Холуочутар алыба.
Ыраах тырымныыр уот курдук,
Ыраах кытыастар кыым курдук
Ыҥырар эрэллээх буолан,
Ыҥырар уоту итэҕэйэр буолан,
Киһи барахсан кэхтибэт,
Кэнчиэттээбэт, эстибэт,
Иннин диэки дьүккүһэр,
Иҥнибэккэ баран иһэр.
- Тыа маһа араастах буолааччы,
Норуока киһи да араастаах.
Ол эрэн кэрэтэ кыайааччы,
Эмэҕэ, дьааттааҕа аҕыйах.
- Хоһуун буол соҕуруу дьон курдук,
Күндүһүт илиҥҥи дьон курдук,
Арҕааҥҥы дьон курдук сайдыылаах,
Хотугу дьон курдук судургу.
- Өрүү талас тохтообокко
Уоскуйбакка, толлубакка,
Хаардаах чымаан чыпчаалларга,
Кыраман саҕахтарга.
- Сыыһа-халты хаамтым диэн –
Санаарҕаама, атаһым!
Сир үрдүгэр суол дэлэй:
Табыаҥ, баҕар, алҕаһыаҥ.
- Мин саныырым: бар дьонун
Таптыыр сүрэҕэ суох киһи
Атын сири, атын дьону
Хайдах сатаан таптыа үһү. (Семен Данилов)
- Олоххо да көстөрүнэн куһаҕан өй-санаа, түктэри кэмэлдьи хайаан да содуллаах буолар.
- Инники кэскилинэн өрө күүрбэтэх киһи кыната суох көтөргө холоонноох.
- Оннооҕор үөн-көйүүр көннөрү олорон ааспат: тиһэх мүнүүтэтигэр диэри туһалаан дуу,буортулаан дуу өлөр. Аҕыйах мөкү киһи күлүгэр күн сырдыгын бүөлэтэр: дьэ ити баар саамай улахан алдьархайбыт. (Софрон Данилов)
- Үөрбүт киһи сирэйин саҕа учүгэй суох дииллэрэ кырдьык ээ: үөрүү эмэни даҕаны эдэригэр эргитэр буоллаҕа. (Леонид Попов)
- Айахха аһаабыт ас, санныга таҥныбыт таҥас эйиэхэ иҥэн да, сыстан да хаалбакка, уу курдук, утарынан ааһан иһэр. Дьиҥэр, арааһа, олоххо күндү диэн киһи бэйэтэ эрэ быһыылаах.
- Киһи санаабытын барытын ситиэхтээх. Хайаан да! Булгу! Ол-бу сүрэх, дууһа, уйан санаалар улахан дьыалаҕа мэһэй буолбакка, булгуччулаахтык киэр хаһыйыллыахтаахтар. Киэр! Ол инниттэн бэйэ мөлтөҕөр, мэһэйгэ барытыгар чиҥ-чаҥ, кытаанах буолуохха наада.
- Киһи барахсан диэн санаа хаата хааһах буоллаҕа дии. Ол да иһин кыраттан да көтүөх айылаах кынаттанан, арыт быстах ыар санааҕа таҥнары баттатан,дьүһүннүүн кубулуйан эрдэҕэ.
- Үгүс үтүөнү, үчүгэйи ааспытын, биитэр суох буолбутун эрэ кэннэ өйдөөтүбүт. Ардыгар сылааһы тоҥнохпутуна, сөрүүнү – тириттэхпитинэ, минньигэһи – аһыыны амсайдахпытына биирдэ сыаналыыбыт.
- Дьон бэйэтэ баҕаран, дьулуһан, көрдөһөн эрэ ситиспитин ордук күндүтүк саныыр. Оттон халлаантан түһэр хаар-самыыр курдук, көнньүнэн кэлбити аахайбат. (Николай Лугинов)
- Киһиттэн ордук үчүгэй
Аан дойдуга туох да суох –
Айар, тутар, тилиннэрэр:
Суохтан баары үүннэрэр.
Киһиттэн ордук куһаҕан
Аан дойдуга эмиэ суох –
Алдьатар, уорар, өлөрөр:
Баары суохха төннөрөр…
Туох диэн этэй эйиэхэ
Миэхэ уонна киниэхэ
Күн сиригэр аҕалбыт
Дьылҕа хаантан аналбыт?!
Киһи буолан олоруу-
Айыы сиэрин тутуһуу:
Туһалааҕы оҥоруу,
Үтүө суолга дьулуһуу!
Кыраттан да сырдык, дуолан,
Чаҕылҕанныы уот саҕан,
Олор киһи бэрдэ буолан,
Куһаҕантан араҕан!
- Кыраттан да дуоһуйа үөрэн,
Олорорго үөрэн!
- Өскөтүн сатаабат буолларгын
Сатаары өһөстүк чирэстэс,
Биитэр дуол билбэтэх суолларгын
Билээри үөрэхтиин күрэстэс.
Ол үлэҥ түмүгүн астына
Барытын үллэһин бар дьоннуун –
Көлөһүн буолбуккун сотунна:
Миэнэ бу, көрүҥ! – диэт өрө уун!(Семен Руфов)
- Олох олоруу диэн син биир унаара-мэнээрэ биллибэт киэҥ хонууну, бардар бараммат түҥ тайҕаны уҥуордааһын, халлааҥҥа харбаспыт таас хайалары өрө дабайыы, күүстээх сүүрүктээх үрэхтэри, түллэр долгуннаах өрүстэри, кытыастар бааллаах муоралары туорааһын курдук. Олору уҥуордуурга киһи бэрт элбэх эриирдээх-мускуурдаах кирбиилэри көрсүһэр. Ол кирбиилэргэ тиийдэҕин аайы, кини төһө-хачча олорбутун, төһө күчүмэҕэйи көрсүбүтүн өйдөөн-санаан кэлэр. Онтон эмиэ иннин диэки дьулуспутунан барар.
- Киһи уонна айылҕа арахсыспат биир тыннаахтар. (Василий Протодьяконов-Кулантай)
- Дьонноох киһи элбэх түбүктээх,
Дьиэтигэр тиэтэйэр үлүскэннээх. (Иван Федосеев-Доосо)
- Күндүттэн күндү,
Көмүстэн күнду –
Киһи,
Киһи барахсан!
- Үгүстэр сатыыллар хайгыыры –
Аҕыйахтар уйаллар хайҕанары.
- Киһи барахсан –
Сир Ийэлии өлбөт аналлаах,
Кэннигэр хаалларар
Кэнчээри ыччаттаах.
- Киһи аата – киһи!
Туох эмит итэҕэстээх,
Сыыһалаах, буруйдаах,
Кимиэхэ да суох үчүгэйдээх,
Киһи аата – киһи! (Иван Мигалкин)
- Киһи кэлэр соҕотох,
Киһи барар соҕотох,
Киһи сиргэ соҕотох,
Хатыламмат соҕотох…
Үчүгэйи даҕаны соҕотохсуйар.
Бэйэҕин кытта бэйэҥ,
Бэйэҥ утары бэйэҥ,
Бэйэҕиттэн бэйэҥ
Ыйытарыҥ, ыксатарыҥ,
Ыгылыйа көнньүөрэриҥ,
Ытамньыйан ыларыҥ.
- Сир үрдүгэр
Саамай чугас
Ырааппытыҥ,
Сир үрдүгэр
Саамай истиҥ
Хомоппутуҥ…
- Киһи бу сиргэ
Аан бастаан олорор.
Алҕаһыыр, айар –
Барытын – аан бастаан!
- Сурах биллиим,
Сурах – тыллыым,
Сурах – дьонтон хоргутуум…
Сурах – куйах
Баарын, кырдьык, билиниим…
- Кэтэһииттэн ордук эрэй
Кэрэ сирбэр суох эбит,
Дьоллоох сору кээмэйдиир
Кэм кэрчигэ кини эбит.
- Бу сиргэ дьигинэн,
Дьикти суох.
Дьылҕалыын мөккүһэн,
Кыайбыт суох.
Күн тахсар, күн киирэр
Түгэнин
Саҕахха тохтоппут
Ким да суох.
Арай…
Бэлэхтиэ дьиктини
Киһиэхэ – киһи.
- Орто дойду
Орто дьону
Ордорор.
Ортолорго
Ордук сылаас
Олбохтору
Оҥорор.
Орто соло,
Орто билэ,
Орто кэрэ,
Орто сэлэ…
Оһох тула
Уһуур киэһэ
Огдолуйбат бэлиэтэ… (Наталья Михалева – Сайа)
- Хара күннэр ардыгар –
Эрчим эбэр эбиттэр,
Дьэбир күүстэр сороҕор –
Бойум күүһү бэрсэллэр. (Семен Маисов)
- Олоҕу олордоххуна эрэ
Олох диэн тугун билэҕин.
Кими эрэ, таптаатаххына эрэ
Тапталынан иэйэҕин.
Олоҕу үөрэтиэҥ суоҕа
Аҥардас кинигэни эрэ ааҕан.
Ыраҕынан эрэ ылыныаҥ суоҕа
Таптал хайдаҕын таайан.
- Киһи муҥнаах
Мунаах да эбит дууһата! (Саргы Куо)
- Дьылҕа диэн баар. Күүстээх санаа киһи бэйэтин дьылҕатын үтүө эрэ өттүгэр уларытар кыахтаах.
- Хайа да кэмҥэ олордорбут, кырдьык даҕаны, киһи киһиэхэ истиҥ сыһыана – туохха да тэҥнэммэт үтүө бэлэх. (Ф.В.Шабышева)
- Тыла ыйааһыннаах, суолталаах буола сайдыбыт киһи түгэни ис хоһоонноох биэрииттэн санаатын сайыннаран барар. (Дапсы)
- Бэйэтэ үтүө киһи атын киһиэхэ бастаан үтүөнү оҥорор үгэстээх. Ол киһи, биллэн турар, эйиэхэ эмиэ оччолооҕу оҥоруо турдаҕа. (Б.Н.Попов)
- Хас биирдии киһи куоттаран кэбиспит санаата-толкуйа, ситэриэхтээҕин ситэрбэтэҕэ, айбакка-туппакка хаалбыта – бу киһи аймах бүттүүнүн сүтүгэ.
- Соҕотох олох олорбот, соҕотох тыас таһаарбат. (Мандар Уус)