Хомус — ытыс ымыыта

«Хомус - саха олоҕун кэрэһитэ,

Хомолтотун, үөрүүтүн этээччитэ.

Дорҕоонноохтук хайа эрэ сахтарга

Доллоһуйара киэҥ  куйаарга...»

                                  Иван Федосеев

      Ил Дархан Егор Борисов 2011 сыллаахха бэс ыйын 27 күнүгэр таһаарбыт ыйааҕынан Саха сиригэр Хомус күнэ сэтинньи 30 күнүгэр бэлиэтэнэр.

Хомус сахаҕа былыр-былыргыттан былыргы түүр өбүгэттэн утумнаан кэлбит. Саха хомуһун туһунан бастакы бэлиэтээһиннэр XIX –c  үйэ аҥаарыгар нуучча айанньыттарын, чинчийээччилэрин үлэлэригэр бааллар. Академик Миддендорф, В. Серошевскай, В. Трощанскай, Э.К. Пекарскай уонна да атыттар бэйэлэрин этнографическай үлэлэригэр ахтыбыттара. Ол курдук, Иван Алексеевич Худяков «Краткое описание Верхоянского округа» кылгас хомуурунньугар сахаларга мас уонна муос хомус баарын, хомуска элбэх буолан оонньооһун туһунан суруйбута.

     Саха сиригэр  Дьокуускай куоракка  аан дойдуга соҕотох Норуоттар ардыларынааҕы статустаах хомус суударыстыбаннай түмэлэ уонна хомус киинэ  баар.

      Хомус түмэлэ 1990 сыллаахха сэтинньи 30 күнүгэр тэриллибитэ. Түмэли төрүттээччинэн Арассыыйатааҕы Айылҕа билимин академиятын академига, М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу-илиҥҥи Федеральнай үнүбэрсиэт бэрэпиэссэрэ, тыл билимин дуоктара  Алексеев Иван Егорович — Хомус Уйбаан буолар. Иван Егорович  хомуйбут  хомуһун хомуллуута түмэл пуондатын төрүттээбитэ. Түмэл бастакы дириэктэринэн биллиилээх учуонай, бөлүһүөк, культуролог, саха ытык киһитэ К. Д. Уткин — Нүһүлгэн анаммыта.

    Саха хомуһун үгэс көрүҥнэрэ: тимир хомус (биир тыллаах тимир хомус, икки тыллаах тимир хомус, аарыктаах хомус, хоболоох хомус); кулуhун хомус;мас хомус;уҥуох хомус; муос хомус;

    2011 сыллаахха бэс ыйыгар Дьокуускайга   “Хомус аан дойду култууратын эйгэтигэр”  VII-с аан дойдутааҕы конгресс-фестиваль ыытыллыбыта. Бут аан дойду араас муннугуттан хомуһу сэргээччилэри  түмпүт улахан түһүлгэҕэ 1344 киһи тэҥҥэ  хомуска оонньооннор Гиннесс рекорда олохтоммута.

     Хомус Аан дойдутааҕы түмэлэ аһыллыаҕыттан араас омук дойдутуттан 1700-чэ хомус хомуллан түмэл пуондатыгар хараллан сыталлар.

Дьикти, сэдэх хомустар

Хомус айыллыаҕыттан хомуһу оҥорор талааннаах тарбахтаах уустар былыр-былыргыттан ытыктаналлара. Билигин саха уустара оҥорбут  этигэн хомустара аан дойдуга киэҥник билэллэр,   сэдэх, дьикти  оҥоһуулаах хомустар  күндү экспонат  буолан  түмэлгэ дьон-сэргэ көрүүтүгэр   тураллар.

Саамай күндү, сыаналаах  хомус «Алгыс » (“Благославение”) . Бу хомуһу Николай Потапов-Дабайар Уус оҥорбут. Хомус  үрүҥ көмүс, кыһыл көмүс уонна 16 бриллианынан киэргэтиллибит. Талааннаах  уус бу үлэтэ  хомус түмэлин үрүҥ көмүс кэллиэксийэтигэр киирэр.

Саамай  былыргы хомус 16-с үйэҕэ оҥоһуллубута биллэр. Биир оннук былыргы хомуһу Николай Аржаков-Боло Уус уонча сыллааҕыта  Үс Хатыҥтан, булан Хомус түмэлигэр тиксэрбит. Боло Уус булбут хомуһун ортотунан ХIХ-ХХ үйэтээҕи диэн быһаарбыттар.

Кылаассыкалыы быһыылаах-таһаалаах саамай улахан хомуһу Александр Данилов (Хаҥалас) Хомус Кэнгириэһигэр анаан уһааран оҥорбута. Эдьиий Дора алгыс тылынан арчылаабыта. Тылыттан тутан баран баҕа санааҕын эттэххинэ, туолар диэн этэллэр.

Уһуна – 98 см., тылын уһуна – 106 см.

Аан дойду үрдүнэн саамай кыра кээмэйдээх хомус түмэлгэ баар эбит . Уһуна – баара-суоҕа 8 мл.

Онтон бу сахалыы хоппо хаалаах, үс кэчиригэспит кыракый хомустары Чурапчы олохтооҕо, Ырыа Ылдьаа уола Никифор Неустроев оҥорон түмэлгэ бэлэхтээбит. Икки арыый обургу хомустарынан тыас таһаарыахха сөп буоллаҕына, кырата көннөрү экспонат эрэ быһыытынан турар эбит.

Реворий Чемчоев-Чөмчөө Уус хомуһун 2011-2012 сылларга “Союз” хараабыл хамандьыыра Олег Кононенко куйаарга илдьэ тахсан тыаһатан иһитиннэрбитэ. Сиртэн 126,6 мөл. км. ыраахха көппүт, куосумаска 172 суукка сылдьыбыт саха хомуһа Хомус түмэлигэр дьикти дьылҕалаах экспонат буолан турар.