~~~ Хомус ~~~
Хомус – лирика,
Хомус – поэзия,
Норуот сүрэҕин өспөтөх мөҥүлгэнэ.
Кини алгыһа,
Кини кырыыһа,
Кини көҥүлүн дьикти көмүскэлэ.
Хомус муҥатыйар, дьүрүһүйэр
Былыргы дьоннор иэйиилэринэн,
Ааспыт кэм
Дьигискэнэ дьигиһийэр
Былыргы кэмнэр иэдээннэринэн.
Хомус ытамньыйар, иэйэр-туойар
Былыргы кыргыттар муҥнарынан,
Арыт кыланар,
Арыт уорастыйар
Тааллыбатах тапталлар аһыыларынан,
Оо, ол эрээри,
Мин өрүү истэбин –
Өбүгэлэртэн үөттэриилээх сүрэхпинэн,
Туохтан эрэ
Сиргэ киирэ кыбыста,
Тоҕо эрэ
- Аар-татай! – дии кэмиринэ.
Идэмэрдээх кыргыс
Иһиллибэтэх илбиһин!
Хомус – лирика,
Хомус – поэзия,
Бар дьон сүрэҕин көҥүлгэ мөҥүлгэнэ. (Семен Данилов)
~~~ Хомус ~~~
Сахам нарын хомуһа
Дьүрүһүйэ оонньоото,
Дууһа кылын таарыйа
Сүһүөхтэргэ тарҕанна.
Хомус тыаһа лыҥкыныы
Тойуктарга холбосто,
Кылыһаҕын оонньото
Олоҥхобут дьиэрэйдэ.
Иһит, сахам оҕото,
Төрүт сириҥ ырыатын,
Салҕаа куккар сөҥөрө
Өбүгэбит үгэһин.
Хомус тыаһын кытары
Нарын дорҕоон кутуллар,
Кустук өҥүн түһэрэ
Дьурулата дьиэрэйэр.
Аргыый тиэрдэ сэһэргээр
Кэлэр ыччат дьонноргор
Олоҥхобут, хомуспут
Суолталарын арыйан.
Оонньоо, оонньоо, дьүрүһүй
Кылаан кылгын ыллатан,
Сахам нарын дууһата
Холбоһуулаах хомуһа.
~~~ Хомус ~~~
Этигэн хомуһум
Дьүрүскэн ырыата
Хоһуйар тойугун
Хоболоох чуораана
Дуорайдар дуорайан
Ыраахха эҥсиллэр,
Сахабын чиҥэтэн
Эрдийэ эйээрэр.
Уон араас куолаһа
Дьырылыы туойара,
Үрдүктэн үрдүккэ
Күөрэйэ дайара,
Буомнары нөҥүөлүү,
Өксүөнү уҥуордуу
Үйэттэн үйэҕэ
Эҥсиллэ туруохтун.
~~~ Хомус ~~~
Кыһа уоттаах саха ууһа
Кыстык тыаһын лыҥкынаата,
Итии болгуо тимир эллиир
Иэҕии иилээн хомус охсор.
Иэйэн ыллыыр тардыы тыла
Итии тыынтан илибириир,
Илбиһирэр дьикти тыаһа
Итии хаантан илигириир.
Түһүлгэҕэ тиэтэтэрдии
Тойук туойан кыҥкынатар,
Туйах тыаһа тибигирии
Тэтимирэ айаннатар.
Дьиэрэҥкэйи күөрэҥнэтэр,
Дэгэлдьитэ дьиэрэҥнэтэр.
Дуораһыта оһуокайдыыр,
Дьиэрэһитэ эһиэкэйдиир.
Кэрии тыабыт суугунугар
Кэҕэ кыыллыы кэлэҕэйдиир,
Куйаар халлаан мындаатыгар
Куба буолан хоҥкунатар.
Күндүл күннээх сайын күөҕэр
Күөрэгэйдии дьурулатар,
Кырдал сирбит томторугар
Кыталыктыы кылыкыныыр.
Ис түгэҕэр иэрийэрэ
Ийэ кукка күүһү иитэр,
Сыыйа тардыы иэйэ-куойа
Салгын куттуун ситимнэһэр.
Саха ууһун хомуһунун
Саха тиэрдэр хомуһунан.
Алгыыр аптаах хомус тылын
Атын омук өйдүүр бүттүүн.
~~~ Хомус ~~~
Айыҥат хаан аймаҕа
Аан ийэ дайдыны
Айар күнүгэр,
Икки атахтааҕы
Ийэ сиргэ
Кэскиллиир күнүгэр,
Урааҥхай дьону
Орто дойдуга
Олохтуур күнүгэр, -
Хохуруолаах тыллаах,
Хоҥкунас тыастаах,
Холобура суох хоһоонноох
Хомус барахсаны
Хомуһуннаан айбыта үһү.
Ол кэннэ таҥхалаабыта үһү
Ол курдук диэн:
«Бэрт тимиринэн бэйэлээтим,
Сүдү тимиринэн сүрүннээтим,
Сыыйыы тимиринэн сыҥахтаатым,
Дьикти тимиринэн тиэрбэстээтим,
Тыйыс тимиринэн тыллаатым.
Араас омук
Албас саҥатынан
Абылаан айдым,
Үгүс омук
Үгэтин-хоһоонун
Үмүрүтэн түмнүм,
Элбэх омук
Этэр тылын
Иҥэрэн биэрдим.
Тыл иччитин
Тыллаах-өстөөх
Тыһы ымыы чыычаах гынан
Тылгар сыһыардым,
Саҥа дуораанын
сай-күдүө санаалаан
саһыаран биэрдим,
ырыа хоһоонун
ыралаах тыллаан
ымыы уктум.
Босхо бастааҕы
Муҥ-сор обургу
Боҕутуннарар буоллаҕына,
Буомурбут кутун-сүрүн
Булгута туойар буол!
Икки атахтааҕы
Эрэй-буруй обургу
Иэдэтэр күнүгэр
Эҥсиллибит көхсүн
Эмтии этэр буол!
Саха урааҥхайы
Санаа-оноо обургу
Салытыннарар күнүгэр
Сарбыллыбыт санаатын
Саатата саҥарар буол!
Тыыннаах буолар кыһалҕатыгар,
Өлбөт буолар мөккүөрүгэр, -
Үлэҕэ өлөн-өлөн,
Сылааҕа сылдьан-сылдьан,
Тымныы кыһарыйан,
Хараҥа хаайан,
Киэһэлик диэки
Ооҕуй бараан ордууну булан,
Титирик дьиэҕэ иһийэн,
Саах сыбах анныгар саһан,
Кыдьыктаах кыһын хатын
Кырыыстаах хараҥатын
Кылгата сытаан,
Сордоох уһун түүнүн
Оччото сытаан,
Кэпсээн кэбэлийэн,
Сэһэн эстэн,
Оонньуур уурайан,
Утуйарга улук буолан,
Сытарга сыҥсаар буолан,
Аһыырга ас аҕыйаан,
Санаалара сарбыллан,
Өйдөрө түмүллэн,
Көҕүстэрэ чөҥкүйэн,
Түөрт үөдэннэрэ бүөлэнэр буоллаҕына-
Лыҥкынас ырыаҕынан
Тыыннарын уһатаар,
Чуҥкунас ырыаҕынан
Чуҥкуктарын уҕарытаар,
Дьиэрэҥкэй ырыаҕынан
Чэҥкийбиттэрин дьэгдьитээр.
Самаан сайын барахсан
Салаллан кэлэн
Тымныыны тыһытытан,
Кыһыны кыайан,
Хаары хараардан,
Күөх унаар урсуннанан,
Күөх от үктэллэнэн,
Көр-нар күөннэнэн,
Уйгу-быйаҥ олохтонон,
Кэтит-кэскил кэһиилэнэн,
Уруй-туску доҕордонон,
Хоргуйбуту тоторон,
Ааспыты аһатан,
Охтубуту уотан,
Үөнү-көйүүрү үөскэтэн,
Көтөрү-сүүрэри көрүлэтэн,
Хамныыр-харамайы харайан,
Икки атахтаах
Иитимньитин тэрийэн,
Босхо бастаах
Буомун төлөрүтэн,
Саха урааҥхай саргытын салайдаҕына,-
Туҥуй ыһыаҕы торолутар,
Дэлэй ыһыаҕы тэнитэр,
Эбир ыһыаҕы элбэтэр,
Эҕэрдэлээх күннэригэр
Дохсун оонньууну олохтууругар,
Үтүө үҥкүүнү үөдүтэригэр,
Көрдөөх күрүөҕү күөдүтэригэр
Лыҥкынас тыаскынан
Ырыаларын ыллыктаар,
Хоҥкунас ырыаҕынан
Хоһооннорун холлотоор,
Кэҕэ чуураан тойуккунан
Кэпсээннэрин кэҕэһирдээр!»-
Диэбитэ үһү Үрүҥ Аар тойон. А.Е.Кулаковскай ( Өксөкүлээх Өлөксөй)
~~~ Этигэн Хомус ~~~
Күн кустугун курдук
Күндү бэйэлээх,
Күлэр мичээрдээх
Кыыс оҕо
Күөгэйэ хааман тахсан,
Күөх хатыҥ анныгар
Күөкэллэн турбут.
Ити кэннэ
Им саһарҕатын курдук,
Икки иэдэһэ
Итийбэхтии түһээт,
Илии сүрэҕэр
Илигирии мөхсөр,
Ии тиэрбэстээх,
Имэҥнээх иэйиилээх
Истиҥ хомуһун
Иилэ хабан ылан
Иэдэһигэр сыһыарбыт.
Чоруун тимиртэн
Чочуллан оҥоһуллубут,
Чооруос тумсун саҕа
Чочойбут токоолоох,
Чобоо тойуктаах
Чороҥ соҕотох доҕорун
Чопчулуу туппут.
Көлүөс тылын саҕа
Көхө иэҕиилээх,
Көйүр көрү тардар
Көмүс күөмэйдээх,
Көлбөҕө, кирэ суох
Көмүс доҕорун
Күөгэччи охсубут.
Онуоха хомуһа
Оҕо сүрэҕи уйадытан,
Оту-маһы тыаһатан,
Оту-маһы ыллатан,
Дьэй эрэ диэбиттии,
Дьиэрэҥкэй ырыатын
Дьэргэтэ-эймэтэ
Дьиэрэһитэ түспүт.
Орто дойду
Оттоох-олбохтоох,
Оллур-боллур тоҕойдоох
Ойуур тыатыгар
Оһуокай ырыатын
«Оһуо-оһуо» диэбиттии,
Ойдоох-буурайы оонньотон
Оҕуйбут-доҕуйбут.
Сүүрүктээх уу
Сүмэлээх таммаҕа буолан,
Сүһүөх-сүһүөх
Сүппэт дьирбиилэнэн,
Сүлбэ, үрэх устун
Сүүрбүт-көппүт,
Тарҕаммыт дорҕоон,
Таммах уу буолан,
Таастаах үрэх уутугар
Дабыдалын хамсатан,
Дайа-дайа түспүт,
Таалай талба хонуу
Таҥалайдаах кырсыгар
Тардыһан тахсыбыт.
Ол тахсан,
Ойуур-ойуур ахсын
Ой дуораана буолан,
Оонньообут-көрүлээбит,
Ый, күн анныгар
Ырыа буолан,
Ыраах үөһэ ыттан,
Ыллаабыт-туойбут.
Өлүөнэ өрүс
Өрүскэннээх сүүрүгүн
Өрө силэйэн
Өлбөт үйэлэммит.
Өндөл маҥан халлаан
Өрөҕөтүн тутан
Өрө көппүт.
Онтон ыла
Дьыбары да сылытар
Дьылҕалаах буолбут,
Онтон ыла
Дьылы, күнү туоруур
Дьырылас ырыаламмыт,
Онтон ыла
Орто туруу дойдум
Олоҕун, дьолун туһугар
Охсуһууга барар
Ох тылламмыт.
Халлаан улаҕатыттан
Хаас буолан
Халыгыраабыт,
Кыырай халлаан
Кырыы субатынан
Кылбаһыйа көтөр
Кыталык буолан
Кыҥкынаабыт.
Имэҥнээх иэйиилээх
Истиҥ хомуһум,
Иһит эрэ этэр тылбын:
Саас үйэ тухары
Самныбат саргылаах
Саталаах санааны
Сайа эппит
Саха хомуһа,
Тимир да сыап
Тэһииннээбэтэх,
Хандалы тимир да
Хам ылбатах
Хатан-чуор куоластаах,
Харса-хабараан тойуктаах
“Хабарҕаҥ” ырыатыгар
Ханыылаһыым диэн,
Сир-дойду үрдүгэр
Ситэн, торолуйан түһэр,
Сиэмэ ас кутар
Сиксиктээх иһиккэр
Сиик-таммах буолан
Силбэһиим диэн,
Кыыл хараҕын саҕа
Кыракый айымньыбын
Эн сүдү ырыаҕар
Эт бэйэм сүгүрүйэн,
Эн ааккын чиэстээн,
«Этигэн хомус» диэтим. (Алексей Бродников)
~~~ Этигэн хомус ~~~
Этигэн хомуһу эйиигин,
Кыыс намчы тарбаҕа тыаһатта,
Эн дьикти куоласкын истэбин:
Кыталык ыллаан кыҥкынатта...
... Алыптаах тылгынан, хомуһум,
Аймаатыҥ, долгуттуҥ дууһабын... (Леонид Попов)
~~~ Хомус айылгыта ~~~
Тоҕус хаттыгас эргиир тухары
Тоҕуоруйа этиллибит
Дүҥүр хомус үгүрүөлээбитигэр,
Добун халлаан таллан оройуттан
Дьөһөгөй айыы этигэн хомуһунан
Дьиэрэһитэ кистээбитигэр,
Түөһүм туһаайыытынан
Кэйии хара баар эбититтэн,
Эмэн эттэн мас сыыһа оронорунуу,
Элэмтэтэ да хаалбатах оноҕос
Үтүрүллэн,
Хомус тэтимиттэн тэскилээн,
Добун дорҕоонтон уйуһуйан,
Бүүс-бүтүннүү ылҕанан сыыйыллан тахсан,
Кэлии үүтүн туһаайыытынан
Төттөрү көтөн кэбэлийдэ,
Былаҕай барыытыгар
Сыыйыллан
Букатыннаахтык быралыйда,
Көрдөрбүтүнэн күл буолан күкээрийдэ.
Батыһыннарбыт омсуолаах тардыылара,
Ураҕастаммыт салгыҥҥа эрийэ тутуллан илгилиннилэр,
Сииктии симэлийдилэр,
Кымньыыламмыт хомус кылыгар кыһарыттаран,
Күлүктүүн үрэллэн сүттүлэр.
Кэйгиэлэммит түөспэр баас онно,
Хомус илбийэр тыаһын уйаҕас уйугунан угуттанан,
Бүөлэммит үтүгэнэ,
Дуораа-дуомньут дорҕоонунан тобуллан,
Һонно оһорунан,
Чэгиэн-чэдбик илгэни иҥэринэн туолла!
Улуу, сүдү күүстэргэ,
Бар дьоҥҥо махталым, тапталым,
Уостубат хомуһун тылынан этиллэн,
Эҕэрдэ! (Любовь Егоровна Горохова – Сүүмэх)
~~~ Хомус ~~~
Истэбин мин саха хомуһун
Иэйэр, дьүһүрүтэр дорҕоонугар
Туох эрэ эҥсилгэннээх ап-хомуһун,
Таайыллыбат таабырын баар курдугун.
Арыт намырыы, арыт дьиэрэһийэ,
Айманытар мин сүрэхпин.
Баҕарабын сүһүөхтүүн сүгүрүйэ,
Бар дьоммор манныгы этиэхпин:
“Хомус – сха олоҕун кэрэһитэ,
Хомолтотун, үөрүүтүн этээччитэ.
Дорҕоонноохтук хайа эрэ сахтарга
Доллоһуйара киэҥ куйаарга...”
Хомус этигэн, иччилээх тылынан
Хоһуйаллара кими таптыылларын,
Сөбүлээбэт сүрэҕи, бэл абынан,
Сүгүрүтэн, иннин ылаллара.
Эбэтэр имэҥнээх алгыһынан
эрэйдээх эрэйин куччаталлара.
Хомус намылытар дьүрүлгэнин
Хоҥкуйа, сүрэхпэр сөҥөрдөбүн.
Ааспыт кэм саһыарбыт кистэлэҥин
Арыйан көрбүккэ холонобун.
Истэбин мин саха хомуһун
Иэйэр, дьүрүһүтэр дорҕоонугар
Туох эрэ эҥсилгэннээх ап-хомуһун,
Таайыллыбат таабырын баар курдугун. (Иван Егорович Федосеев – Доосо)
~~~ Хомус ~~~
Таайыллыбатах таабырын
Таайтарыылаах талбата,
Туспа суоллаах, ойуулаах,
Көтөр илдьит кэһиилээх,
Кэскил тыллаах тоноҕостоох,
Кэпсиэ диэххэ кэһиилээх,
Кэлэр кэми кэриппит,
Туойар тумус туорайдаах,
Олук тутар орбойдоох,
Төрүт түмсэр төбөлөөх,
Ыраас чарҕаан чачаара,
Халлаан аайы кыырайар,
Куйаар устун кутуллар,
Илбис тыла иһиллэр,
Ыһыллыбыт ырыата
Күөрэгэйдии күөрэйэр.
Чаҕылыйбыт сырдыга
Уоттаах тылы атаарар.
Көҕүлүйбүт көҕүөрэ
Өтө көрөн өйдөтөр.
Дьуурай турар тыллааҕа
Сордоҥ курдук куймаҥныыр.
Дьолуо ордук хостооҕун,
Хостоон ууран оонньотор.
Кулун кистиир кэрэтин,
Кини кэлэн киэргэтэр.
Кэҕэ этэр куолутун,
Тупса туран туоһулуур.
Көтөр саҥа аллайын,
Кэпсээн сэһэн оҥостор.
Туора турдум диэбэккэ,
Туойар улуу дойдуну.
Омун төлөн бөҕөнөн,
Ойуур сыһыы үрдүнэн,
Күөрэй көстөөх сиринэн
Омук ойуу тойугун. (Светлана Егоровна Ксенофонтова – Илгэйэ)
