Федосеев Иван Егорович — Доосо

        Иван Егорович Федосеев  1927 сыллаахха тохсунньу 18 күнүгэр Чурапчы оройуонугар Хоптоҕо нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 13-14 саастааҕар дьонун кытта күүс өттүнэн Кэбээйи оройуонун Сииттэтигэр көһөрүллүбүттэрэ. 1946 сыллаахха Чурапчытааҕы С.А. Новгородов аатынан педучилищены бүтэрэн, икки сыл кэриҥэ Мэлдьэхси начаалынай оскуолатыгар учууталлаабыта. Онтон 1950 сыллаахха Дьокуускайдааҕы учуутал институтун, 1954 сыллаахха Дьокуускайдааҕы пединститут историческай-филологическай факультетын үөрэнэн бүтэрбитэ. Дьокуускайдааҕы кинигэ издательстватыгар эрэдээктэринэн, Дириҥ орто оскуолатыгар учууталынан, «Кыым» хаһыат общественнай корреспонденынан үлэлээбитэ. 1965 сыллаахтан 30-тан тахса сыл «Хотугу сулус» уонна «Полярная звезда» сурунааллар эппиэттээх сэкирэтээрдэринэн, 1993 сыллаахтан «Чолбон» сурунаалга хоһоон отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.

       Литература эйгэтигэр 1950 сылтан киирбитэ. 1960 сыллаахха хоһооннорун бастакы хомуурунньугун «Таммах уу» диэн ааттаан бэчээттэппитэ. Онтон ыла утуу-субуу «Айанньыт санаата», «Хаарга түспүт кустуктар», «Чороонноох сэргэ», «Дабайыы» уо.д.а. хоһооннорун хомуурунньуктара тахсыбыттара. Лирическай поэт буолара «Сардаана», «Туундара», «Ахтылҕан» диэн хоһооннору суруйуоҕуттан биллибитэ. Таптал туһунан хоһоонноругар кыыска таптал төрөөбүт дойдуну, хотугу дьикти-кэрэ айылҕаны кытта быстыспат ситимнээх буолан, ааҕааччыны ордук долгутар күүстээх.

      Иван Федосеев ордук проза жанрыгар таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Документальнай кэпсээннэри, сэһэннэри саха литературатыгар аан бастакынан суруйбут Петр Филиппов үтүө холобурун чиҥэтэн, дириҥэтэн, Иван Федосеев бу жанрга бэрт айымньылаахтык үлэлээбитэ. Кини прозата үгүс элбэх документальнай очеркаларыттан тирэҕирэн тахсыбыта: «Өстүйүү уонна үөрүү», «Сөҕүрүйбэт төлөн», «Холорук», «Ааттарын киртнппэтэхтэрэ», «Сергей Мицкевич», «Ойуунускай өлүүтэ уонна тиллиитэ», «Солнце светит всем» (В.В. Никифоров туһунан) «Великий Лев Толстой и Прокопий Сокольников», «В Колымской глуши» (политсыылынай С.И. Мицкевич туһунан), «Кырсалаах кыраай уола», «Туундара чулуу табаһыта», «Хотугу хоһууттар», «Кыһыл бухатыыр дойдутугар», «Балыксыттар», «Күн мичээрэ», «Баһыыба, улахан тойон» сэһэннэрэ кырдьыктаахтык, итэҕэтиилээхтик суруллубуттара. Суруйааччы тапталга сыһыаннаах «Өрүүнэ», «Табыллыбатах таптал», «Иккиһин төрөөбүт кэриэтэ» кэпсээннэрэ ааҕааччы сэҥээриитин ылбыттара. Доосо  П.А. Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэни «Холорук» диэн историческай сэһэнин иһин ылбыта. Идэтинэн историк-учуутал буоларын быһыытынан эдэр ыччаты кырдьыгы кытаанахтык тутуһар көнө, чиэһинэй майгылаах буоларга ыҥырар. Кини оҕолорго анаан «Харыйа», «Күн мичээрэ» Дьокуускайга, «Братья» диэн нууччалыы тылынан Москваҕа тахсыбыт кинигэлэрдээх. «Күн мичээрэ» диэн кинигэтин иһин Эрилик Эристиин аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи литературнай бириэмийэни ылбыта.

      Идэтинэн педагог буолан, төрөөбүт литератураны оскуолаҕа үөрэтии боппуруоһугар болҕомтотун уурбута. «Төрөөбүт литературабыт» диэн 4-үс кылаас хрестоматиятын В.А. Николаевтыын кыттыһан оҥорбуттара. Кини сорох айымньылара киргиз, бурят, тыва уонна алтай тылларынан бэчээттэммиттэрэ. Суруйааччы литератураҕа үлэтин үйэ аҥардаах кэмин хабар дьоһуннаах кинигэтин, ыстатыйалар, очеркалар, рецензиялар ахтыылар хомуурунньуктарын, «Олох диэн охсуһуу» диэн ааттаан 1997 сыллаахха «Бичик» национальнай кинигэ кыһатыгар таһаартарбыта. Ааҕааччы бу кинигэттэн саха литературатын XX үйэ иккис аҥаарынааҕы бары сүрүн событиелары, тосхоллору кытта билсиһиэн сөп. «Мин аатым ааттаныа…» диэн ахтыылар халыҥ кинигэлэрин Гуманитарнай чинчийии института таһаартарбыта. Хомуурунньугу Иван Егорович Сардана Платоновна Ойуунскайалыын бииргэ үлэлээн бэлэмнээбиттэрэ. Кини барыта сахалыы тылынан поэзия уонна проза 44 кинигэтин, нууччалыы тылынан 14 кинигэни таһаартарбыта.

       Доосо – биллиилээх литературнай кириитик, очеркист, публицист. Кини репрессия сылларыгар сиэртибэ буолбут үтүөкэннээх суруйааччыларбыт, учуонайдарбыт, общественнай деятеллэрбит тустарынан үгүс кырдьыктаах матырыйаалы сырдаппыта. Ол курдук В.В. Никифоров, П.А. Ойуунускай, Е.М. Егасов. Г.П. Башарин уо.д.а. тустарынан суруйбута. 1952 сыллаахха «Башарин дьыалатыгар» эриллэн, репрессия диэн тугун билбит буолан, ол туһунан суруйара ордук ылыннарыылаах уонна итэҕэтиилээх буолбута. Кини төрөөбүт литературабытын төрүттээбит А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев сырдык ааттара, кинилэр нэһилиэстибэлэрэ норуоттарыгар төннөрүгэр туруулаһан туран охсуспут дьоннортон биирдэстэрэ. И.Е. Федосеев-Доосо тылбаасчыт быһыытынан эмиэ киэҥник биллибитэ. Ол курдук Н. Носов «Приключение Незнайки и его друзей», «Незнайка в Солнечном городе», «Незнайка на Луне», М. Прилежаева «Жизнь Ленина» уо.д.а кинигэлэрин сахалыы тылбаастаабыта. Итини сэргэ кини Н. Некрасов, М. Горькай, П. Грабовской, А. Мицкевич биирдиилээн айымньыларын сахалыы тылынан саҥардыбыта.

       И.Е. Федосеев литератураҕа ситиһиилэрэ үгүс бырабыыталыстыба наҕараадатынан бэлиэтэммитэ: киниэхэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитин бочуоттаах аата иҥэриллибитэ, П.А. Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэни ылар чиэстэммитэ. Үлэҕэ ситиһиилэрин иһин хас да мэтээлинэн, Саха АССР Верховнай Советын Президиумун Бочуотунай грамоталарынан, «ССРС бэчээтин туйгуна» бэлиэнэн наҕараадаламмыта.

Айымньылара

Таммах уу : хоһооннор, ырыалар. -Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1960. -48с.

Кырсалаах кыраай уола : очерк. — Якутскай : Кинигэ изд- вота, 1962. — 32 с.

Райком штаты таһынан инструктора. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1962. -14 с.

Туундара чулуу табаһыта : очерк. — Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1962. — 32 с.

Верхоянскай куорат : очерк / А. Д. Сыроватскай. — Якутскай : Кинигэ издвота, 1963 .-63 с.

Харыйа : хоһооннор, ырыалар уонна остуоруйалар. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1963. -36 с.

Хотугу хоһууттар : кэпсээннэр, очеркалар. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1966. — 104 с.

Ааттарын киртиппэтэхтэрэ : орто уонна улахан саастаах оҕолорго кэпсээннэр. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1972. — 104 с.

Айанньыт санаата : хоһооннор. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1973. — 48с.

Балыксыттар : кыра саастаах оскуола оҕолоругар. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1974 .-96 с.

Кыһыл бухатыыр дойдутугар / ред. К. Томскай. — Дьокуускай : Кинигэ издвота, 1976 ,- 160 с.

Сергей Мицкевич / худ. М. А. Рахлеева. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1977. — 104 с.

Күн мичээрэ : кэпеээннэр. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1978. — 172 с.

Хаарга түспүт кустуктар : хоһооннор, ырыалар. — Дьокуускай : Кинигэ издвота, 1979 .- 168 с.

Чороонноох сэргэ : хоһооннор / Н. Назаров уруһуйа. — Якутскай : Кинигэ изд — вота, 1984 .-64 с.

Сөҕүрүйбэт төлөн : [ССРС народнай учуутала М. А. Алексеев туһунан сэһэн]. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1985. — 208 с.

Дабайыы : хоһооннор / В. С. Парников уруһуйа. — Якутскай : Кинигэ издвота, 1988. — 240 с.

Ойуунускай өлүүтэ уонна тиллиитэ. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1993. — 72 с.

Холорук : историческай сэһэн, кэпеээннэр / худож. Д. И. Мухин. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1993. — 280 с.

Чурапчы алдьархайа : ист док., ахт., уус-уран айымньылар / [хомуйан оҥордо И. Е. Федосеев-Доосо ; худ. В. Р. Романов ; киирии тыл авт. А. С. Птицына]. — Дьокуускай : Бичик, 1993. -2 3 6 с.

Сардаана : ырыанньык. — Дьокуускай : Полиграфист, 1995. — 67 с.

Мин алаас уолабын, сахабын. — Дьокуускай: Бичик, 1997. — 269 с.

Олох диэн охсуһуу : ыстатыйалар, очеркалар, рецензиялар, ахтыылар. — Дьокуускай : Бичик, 1997. — 463 с.

Хара мурун : орто саастаах оскуола оҕолоругар кэпеээннэр. — Дьокуускай : Бичик, 2000 .-21 с.

Великий Лев Толстой и врач Прокопий Сокольников / ред. к.и.н. В.В. Пинигина. — Якутск : Кудук, 2001. — 236 с.

Трагическай судьба учителя Елпидифора Егасова : статьи, документы. — Якутск : Изд-во Департамента НиСПО МО PC (Я), 2001. — 64 с.

«Мин аатым ааттаныа…» : [П. А. Ойуунускай туһунан ахтыылар] / СО наукаларын Акад. Гуман. чинчийэр ин-т ; эпп. ред. С.П. Федосеева. — Дьокуускай : Изд-во СО РАН Якут, фил, 2003. – 336с.

Кэпсээннэр : орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоругар / [хомуйан оҥордо С. Н .Федосеева]. — Дьокуускай : Бичик, 2007. — 144 с. — (Саха суруйааччылара — оҕолорго).

Иккиһин төрөөбүт кэриэтэ : кэпсээннэр, хоһооннор, ахтыылар / [хомуйан оҥордо С. Н. Федосеева]. — Дьокуускай : Бичик, 2012. — 240 с.

Алааһым арылы кустуга : хоһооннор, поэма, ырыалар / И. Е. ФедосеевДоосо ; [хомуйан онордоС. Н. Федосеева]. — Дьокуускай : Алаас, 2017. — 176с.

Тылбаастар

Последний костер. — М.: Молодая гвардия, 1971. — 288 с.

Братья : рассказы для детей сред, и ст. возраста / пер. А. Тверского ; рис. С. Челинцевой. — М. : Дет. лит., 1976. — 64 с.

Сардаана : стихи / пер. В. Кострова. — М.: Современник, 1979. — 64 с.

В колымской глуши : док. повесть / пер. И. Поповой и Ю. Алешина ; ред. Ю. А. Чертов. — Якутск : Кн. изд-во, 1981,- 112 с.

Кто в тайге хозяин? : рассказы для детей сред, и ст. шк. возраста / пер. JT.Иоффе. — Иркутск Вост. — Сиб. кн. изд-во, 1981. — 128 с.

Кто в тайге хозяин? : рассказы для мл. шк. возраста / авториз пер. А. Тверского. — М.: Дет. лит., 1985. — 80 с.

Берестеная лодка : стихи / пер. Н. Кондаковой. — М.: Современник, 1986. — 64 с. — (Новинки «Современника»),

Имен немеркнущая память : рассказы, повесть / худож. Т. Я. Козловская. — Якутск : Кн. изд-во, 1987. — 144 с.

Учитель от Бога : повесть о нар. учителе М. А. Алексееве / пер. А. Шапошниковой ; худож. В. Р. Андросов. — Якутск : Бичик, 1994. — 160 с.

Я сын аласа : стихи / пер. В. Костров, Н. Кондакова. — Якутск : Полиграфист,

1997. — 127 с.

Вихрь : повести. — Якутск, Бичик, 2001. — 256 с.

Олоҕун уонна айар үлэтин туһунан

Васильева, Д. Е. И. Е. Федосеев-Доосо олоҕо уонна айар үлэтэ / Д. Е. Васильева ; [эппиэт. ред. Н. Е. Винокуров-Урсун]. — Дьокуускай : Алаас, 2017. — 224 с.

Кырдьыгы кынат оҥостон / хомуйан онордо С. Н. Федосеева. — Дьокуускай : Бичик, 2005. — 296 с.

Федосеева, С. Н. Сүрэхпэр туох эрэ итэҕэс… / С. Н. Федосеева. — Дьокуускай : Сайдам, 2012. — 128 с.

Васильева, Д. Е. Кырдьыгы кынат оностон // Күн туруута : ыстатыйалар / Дора Васильева ; К. Д. Попов уруһуйа. — Якутскай, 1989. — С. 60-65.

Васильева, Д. Е. Кырдьык кыайарын туһугар // Үтүөнү-кэрэни түстээччилэр : ыстатыйалар / Дора Васильева. — Дьокуускай, 2007. — С. 65-74.

Васильева, Д. Е. Олох инники күөнүгэр // Суруйааччыларбыт алгыстаах аартыктарынан : ыстатыйалар / Д. Е. Васильева. — Дьокуускай, 2014. — С. 892.

Васильева, Д. Е. Олох үллэр үөһүгэр // Умнуллубат ааттар / Д. Е. Васильева ; худож. М. Г. Старостин. — Дьокуускай, 2000. — С. 164-167.

Герасимова, М. А. Федосеев Иван Егорович-Доосо // Хоптоҕо нэһилиэгэ / [хомуйан оҥордо М. Н. Корякин]. — Дьокуускай, 2017. — 2-с кинигэ. — С. 447.

Иван Егорович Федосеев-Доосо (1927-2003) // Чурапчинский улус : история, культура, фольклор / Администрация МО «Чурапчинский улус» (район) ; АН PC (Я) ; Ин-т гуманит. исслед.; редкол : Б. Н. Попов (отв ред), А. С. Иустинова, Н. И. Дьячковский и др. — Якутск, 2005. — С. 266-267.

Капитонов, С. С. Өйбөр, сүрэхпэр өрүү тыыннаах буолуоҕа // Эһигини санаан- ахтан : хоһооннор, кэпсээннэр, уочаркалар, тылбаастар, ахтыылар / С. С. Капитонов. — Дьокуускай, 2016. — С. 93-95.

Попов, Б. Н. Кырдьык иһин охсуһуу суолунан // Бигэ эрэллээх дьон : ыстатыйалар / Борис Попов. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1988. — С. 89-96.

Слепцова, А. Д. Иван Егорович Федосеев-Доосо // Сиэннэрбэр

суруйааччылары сэһэргиим / Анна Слепцова-Туобу Аана. — Дьокуускай, 2008. — С. 91-93.

Спиридонов, И. Г. Уҕараабат уоҕунан // Үүммүт үйэни көрсө / И. Г. Спиридонов. — Дьокуускай, 2000. — С. 176-187.

Урсун. «Сардаанаттан» саҕалаан // Отут ордуга үс сыл : ыстатыйалар, рецензиялар, суруйааччылар мэтириэттэрэ / Урсун. — Дьокуускай, 2007. — С. 35-39.

Федосеев Иван Егорович-Доосо // Хоптоҕо нэһилиэгэ / хомуйан онордо М. Н. Корякин . — Дьокуускай, 2014. — С. 325.

Федосеев Иван Егорович-Доосо // Чурапчыны аатардыбыт көһөрүллүү оҕолоро / Д. П. Чечебутов ; ред. А. М. Слепцов. — Дьокуускай, 2017. — С. 2223.

Федосеев Иван Егорович-Доосо — СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, П. А. Ойуунускай аатынан Государственнай, Н. Карамзин аатынан Бүтүн Россиятааҕы литературнай бириэмийэлэр лауреата // Чурапчыттан сириэдийэн / хомуйан онордо М. А. Герасимова-Сэнээрэ. — Дьокуускай, 2009. — С. 43-45.

Эрчимэн. Дабайыы хаһан баҕарар ыарахан // Аһаҕас санаалар Эрчимэн. — Дьокуускай, 1999.-С . 97-113.

Эрчимэн. Дьонно болҕомто туһунан // Аһаҕас санаалар / Эрчимэн. — Якутскай 1968.- С . 63-79.

Аввакумов, П. Кырдьык кыайтарбат / П. Аввакумов // Хотугу сулус — 1988 — № 12 — С . 87-99.

Алекандрова, В. «Олох диэн охсуһуу» / В. Александров // Киин куорат. — 2010. — Ахсынньы 16 к. — С. 6-7.

Андросов, В. Дьикти дьүрүскэн! : [Доосо хоһоонноругар ырыалар айыллыылара] / Виталий Андросов // Кэскил. — 2015. — Алтынньы 13 к. — С. 7.

Бочкарев, В. Иккиһин төрөөбүт кэриэтэ… : [Доосо 85 сылыгар] / Василий Бочкарев // Саха сирэ. — 2012. — Ахсынньы 20 к. — С. 18.

Бродников, А. Литература бүгүрү үлэһитэ / Алексей Бродников // Сана олох.

— Чурапчы. — 1987. — Ахсынньы 26 к.

Винокуров, И. «Сардаанаттан саҕалаан» / Н. Винокуров // Хотугу сулус — 1979 — № 1 .-С . 90-92.

Доосо аата Дирин оскуолатыгар // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2007. – Олунньу 3 к.

Ефремов, П. Үтүө санааны үөскэтэллэр / П. Ефремов // Саха сирэ. — 1994. — Ыам ыйын 24 к.

Иван Егорович Федосеев-Доосо : ( некролог) / Саха сирин Суруйааччылара // Чолбон. — 2003. — № 12. — С. 96.

Маркова, Т. Дириннэ Федосеевскай ааҕыылар / Татьяна Маркова // Саха сирэ. — 2007. — Ахсынньы 30 к. — С. 16.Николаев, Е. «Кыымна» үлэлээбит суруйааччылар / Е. Николаев // Кыым. — 2011.— Атырдьах 11 к . — С . 13.

Никифоров, Г. Икки түгэн : ахтыы-кэпсээн / Г. Никифоров // Кыым. — 1993. — Тохсунньу 15 к.

Ойуур Уйбаан. Уйбаан Федосеев-Доосо : [биллиилээх поэт, тылбаасчыт, кириитик, П. А. Ойуунускай аатынан СО Судаарыстыбанай бириэмийэтин лауреата И. Е. Федосеев- Доосо төрөөбүтэ 85 сылыгар] / Ойуур Уйбаан // Чолбон. — 2012. — № 12. — С. 66-72.

Осипов, Л. Үрдүк чыпчааллары дабайарга ынырар / JI. Осипов, Е. Тарбахов // Саха сирэ. — 2008. — Ахсынньы 23 к. — С. 5.

Сыромятникова, О. «Сулус буолан умайыахтын» / О. Сыромятникова // Чолбон. — 2002. -№ 12.- С . 77-78.

Тарбахов, Е. М. Кэнэҕэс мин суолум көстүөхтүн / Е. М. Тарбахов // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2007. — Ахсынньы 20 к. — С. 2.

Тумат, С. Дабайдар дабайа тур : [Доосо төрөөбүтэ 70 сылыгар] / С. Тумат //

Чолбон. — 1997. — № 12. — С. 70-74 ; Саҥа олох. — Чурапчы. — 1997. — Ахсынньы 18 к. — С. 3.

Тумат, С. Кустук өҥүн оонньотор талаан : [Доосо төрөөбүтэ 65 сылыгар] / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1992. — Ахсынньы 26 к.

Урсун. Ырыа тиийимтиэ тылынан / Урсун // Хотугу сулус. — 1987. — № 12 — С. 94-95.

Уурастыырап, К. Алыптаах айан иҥэһэтин үрдүгэр / Күннүк Уурастыырап // Кыым. — 1987. — Ахсынньы 20 к.

Федосеев, И. Е : [суруйааччы И. Е. Федосеевтыын кэпсэтии / кэпсэттэ Иван Федотов] // Саҥа олох. — 1998. — Тохсунньу 20 к. — С. 3-4.

Федосеева, М. Суруйааччы псевдонимын историятын туһунан / М. Федосеева // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2007. — Тохсунньу 16 к. — С. 2

Федосеева, С. Кэхтибэт кэриэһин хаалларан… : [И. Е. Федосеев-Доосо 80 сылыгар] / С. Федосеева // Саха сирэ. — 2007. — Ахсынньы 5 к. — С. 3.

Филиппов, Н. Учууталым туһунан аҕыйах тыл / Н. Филиппов // Саҥа олох. — Чурапчы. — 1987. — Ахсынньы 26 к.

Хван, В. Бэртээхэй кинигэни аахтым / В. Хван // Чолбон. — 1998. — № 10. — С. 93-95.

***

П. А. Ойуунскай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата Федосеев Иван Егорович : биобиблиографическай ыйынньык / Саха Респ. Нац. б-ката ; хомуйан оҥордо Л. И. Кондакова ; ред. В. Н. Павлова. -Дьокуускай : “Сахаполиграфиздат” НИПК, 1996. -72 с.