Егоров Василий Назарович — Тумарча

Василий Назарович Егоров  1935 сыллаахха олунньу ый 13 күнүгэр Чурапчы оройуонугар Одьулуун нэһилиэгэр Дьабыылга холкуостаах дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Дьокуускайга 2 № — дээх оскуола – интернатыгар олорон үөрэнэ сылдьан, онус кылааһы Чурапчыга тахсан бүтэрбитэ. 1958 сыллаахха Читаттан Сэбиэскэй Армияҕа сулууспалаан кэлээт, Саха государственнай университетын ИТФ геологоразведочнай салаатыгар үөрэнэ киирбитэ.Үөрэҕин бүтэрээт, Үөһээ Индигирдээҕи геологоразведочнай экспедицияҕа геологынан үлэлээбитэ. 1968 сылтан Саха сиринээҕи территориальнай – геологическай управленияҕа научнай – техническай информация партиятыгар геологынан, справочнай – информационнай отдел начальнигынан , “ Якутскгеологияҕа” патентовед – геологынан үлэлээбитэ.    

       1977 сыллаахха “Кыым” хаһыакка “Соһуччу” диэн ааттаах кэпсээнин бэчээттэппитэ. 1981 сыллаахха “Көмүс” сэһэнин  “Хотугу сулус” сурунаал 5 ис нүөмэригэр таһаартарбыта. Бу айымньытын 1982 сыллаахха туспа кинигэ быһыытынан “Кырыстаах таас” диэн ааттаан күн сирин көрдөрбүтэ. “Кырыстаах таас” сэһэҥҥэ Саха сиригэр көмүс промышленноһа үөскүүрүгэр бастакы олугу оҥорсубут старателлэр ыарахан олохторо уонна дьаныардаах тылынан үлэлэрэ ойууланар. Сэһэн 2000 сыллаахха нууччалыы тылбаастанан тахсыбыта.

     1984 сыллаахха Тумарча геологияттан букатыннаахтык тэйбитэ. Бу дьыл “Хотугу сулус” сурунаалга проза отделыгар литературнай эрэдээктэринэн үлэлээбитэ. Ити кэмҥэ Василий Назарович олус дьаныардаахтык ылсан үлэлээн 1985 сыллаахха “Өрүһүнүү” диэн романын бэчээттэтэр. Роман салгыыта “Олох ситимэ” диэн ааттанан 1994 сыллаахха бэчээккэ тахсыбыта. 1986 сыллаахха “Кырыыстаах таас” диэн сэһэнэ тылбаастанан “Полярная звезда” диэн сурунаалга тахсар. 1989 сыллаахха кини ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ буолар. Василий Назарович 1991 сыллаахха Чурапчы көһөн Хахыйах диэн сиргэ олохсуйбута, “Кулаада” диэн бааһынай хаһаайыстыбатын чилиэнэ буолбута. Суруйааччы Тумарча тыаҕа олорор кэмигэр эти – үүтү дэлэтиигэ үрдүк көрдөрүүлэрин иһин 1993 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Государственнай бириэмийэтин лауреатын үрдүк аатын ылбыта. Төрөөбүт норуота  саҥа олоххо үктэниитин илэ хараҕынан көрөр дьолломмута, дойду үрдүнэн ыытыллар социальнай – экономическай, политическай суолталаах хамсааһыҥҥа сэмэй кылаатын киллэрбитэ.

       “Өбүгэ тыына” диэн романа 1995 сыллаахха “Чолбон” сурунаалга тахсыбыта. Маны тэҥэ “Уодаһын” сэһэнэ бэчээттэммитэ. Манна Сталин кэминээҕи уустук кэм биир сиэртибэтин туһунан сэһэн геройа Ефим Данилов уобараһыгар даҕатан суруйбута. 2010 сыллаахха “Өбүгэ тыына” роман бастакы кинигэтэ “Одьулууннар” диэн төрөөбүт нэһилиэгин аатынан тахсыбыта. Онно оҕо сааһын нөҥүө дойдутун сэрии иннинээҕи уонна кэннинээҕи олоҕун уустаан-ураннаан көрдөрбүтэ. Василий Назарович “Биһиги Аан Дархаммыт” диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Президенэ М.Е. Николаев 75 сааһын көрсө киэҥ ис хоһоонноох, дириҥ эҥсиилээх уус уран хабааннаах историческай-документальнай кинигэни суруйбута кэрэхсэбиллээх. Роман иккис кинигэтэ 2011 сыллаахха тахсыбыта. 2020 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Ыйааҕынан Василий Егоров–Тумарчаҕа Саха норуодунай суруйааччытын үрдүк аата иҥэриллибитэ. Суруйааччы, публицист Василий Егоров-Тумарча айымньыларын норуот уоһуттан, кини кырдьыгыттан, сүппэт-оспот, ааспат ыарыылаах суолларын сырдатар сыаллаах, бүгүҥҥү олоҕу кытары ситимнээн суруйарга дьулуһар. Ол иһин даҕаны элбэх ааҕааччылаах, туруу үлэһит, кырдьыгы туруулаһааччы аатын ылла.

Айымньылара

Кырыстаах таас : сэһэн. – Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1982. – 142с. 

Өрүһүнүү : роман. – Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1985. – 256с. 

Олох ситимэ : сэһэн. – Дьокуускай : Бичик, 1994. – 360с.

Уодаһын : дьиннээх олохтон сэһэн / худож. М.С.Новиков. – Дьокуускай :Бичик, 1994. – 360с.

Уодаһын : дьиҥнээх олохтон сэһэн / худож. М.С. Новиков. – Дьокуускай :Бичик, 2003. – 105 с.

Өлбөт мэҥэ уутун уостубат хорук тымыра : (Үтүмэн үйэлэр Улуутутуулара). – Дьокуускай : Ахсаан, 2005. – 125с. 

Таптал уонна мөккүөр : кэпсээннэр, ыстатыйалар .  – Дьокуускай: Бичик, 2005. – 224с.

Кырыстаах таас : роман / [худож. М.П.Баишева]. – Дьокуускай : Бичик, 2007. – 248с.

Өбүгэ тыына : 2 кинигэлээх роман / худож. Т.А.Бойтунов. – Дьокуускай : Бичик, 2010.

1 кинигэ : Одьулууннар. – 2010.- 248с. 

2 кинигэ : Халбас харата. – 2015. – 176с.

Биһиги Аан Дархаммыт : уус – уран хабааннаах историческай –документальнай роман / [эпп.ред. В.В.Кириллин]. Дьокуускай : Бичик, 2007. – 480с.

Биһиги Аан Дархаммыт: уус-уран хабааннаах историческай документальнай роман / [эпп.ред. В.В. Кириллин]. 2-с эбэн тахсыыта. –Дьокуускай: Бичик, 2011. – 528с. 

Өрүһүнүү : роман: 1 кинигэ. 2-с эбэн таһаарыы. – Дьокуускай : Бичик, 2003. – 272с. 

Михаил Николаев үрдүк дабайыылара / ред. Л. А. Федорова. – Дьокуускай : Бичик, 2017. – 172с.

Олох ситимэ : романтан быһа тардыы // Сүүрбэһис үйэ кэпсээнньиттэрэ : саха прозаиктарын айымньыларын антологията/ хомуйан оҥордулар : П.Д.Аввакумов, С.А.Попов – Тумат ; ред. И.Г.Спиридонов ; худож. М.Г.Старостин. – Дьокуускай, 2000.- С. 217-221. 

Мөккүөр : сэһэнтэн быһа тардыы // Хотугу сулус. – 1985. – № 1. – С. 6-60.

Олох ситимэ : роман // Хотугу сулус. – 1989. — №1. – С.3-68; 1991. — №9.- С. 391; №10.- С.43-93.

Өбүгэ тыына : 1 чааһа // Чолбон. – 1995.- №10. – С.31-130.

Уодаһын : сэһэн // Чолбон. – 1998. — № 7. – С. 3-51.

Сиргэ — уокка сылдьан : кэпсээн // Чолбон. – 2000. — №8. – С. 36-46; 2001. — №7. – С. 6-18.

Сандаар уонна Роза ; Өлүү эҥэрдээх : кэпсээннэр // Чолбон. 2003. — №1. – С. 8-25.

Дьылҕа ыйааҕа : роман саҕаланыыта // Чолбон. – 2004. — №10. – С. 3-51.

Халыма көмүһэ : ссэһэн салгыыта // Чолбон. – 2004. —  №10. – С. 3-51.

Биһиги Аан Дархаммыт // Чолбон. – 2011. — №2. – С. 64-68.

Тылбаастар

Проклятый камень : повесть, роман / пер.с якут. В.П.Шапошникова. – Якутск: Бичик , 2000. – 368 с.

Олоҕун уонна айар үлэтин туһунан

«Биһиги Аан Дархаммыт» туһунан санаалар : [кинигэ туһунан] // Орто дойду.- 2011. — Кулун тутар 3 к. – С. 8.

Василий Назарович Егоров-Тумарча (1936) // Чурапчинский улус : история, культура, фольклор / Администрация МО «Чурапчинский улус» (район) ; АН РС (Я) ; Ин-т гуманит. исслед.; Б. Н. Попов (отв ред), А. С. Иустинова, Н. И. Дьячковский и др. Якутск, 2005. – С. 268.

Васильева, Д. Е. Биллиилээх прозаик уонна публицист : [Тумарча 70 сааһыгар] // Үтүөнү-кэрэни түстээччилэр : ыстатыйалар / Дора Васильева. — Дьокуускай, 2007. – С. 88-94.

Васильева, Д. Е. Тумарча // Айар илбис аргыстанан / Д. Е. Васильева. — Дьокуускай, 2003. – С. 50-60; Чолбон. – 2001. – No 3. – С. 80-83.

Егоров Василий Назарович–Тумарча ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үлэҕэ Государственнай бириэмийэтин лауреата // Чурапчыттан сириэдийэн / хомуйан онордо М. А. Герасимова-Сэнээрэ. — Дьокуускай, 2009.-C.51-55.

Луковцев, В. Даниловтар, Далан суолларын тэлэн // Кэм-кэрдии уонна киһи : ыстатыйалар, уочаркалар, ахтыылар, уус-уран тылбаастар / Валерий Луковцев; [худож. А. Д. Мухин]. — Дьокуускай, 2007. – С. 27-30.

Суруйааччылар, поэттар // Одьулуун нэһилиэгин историята, дьоно-сэргэтэ : [Тумарча туһунан ахтыылар] / И. И. Поисеев. – Дьокуускай. – 304 с.

Эверстов, Д. Д. Ахтыылар, ырытыылар, санаалар : [Тумарча 60 сааһыгар] // Кынаттаах саастарым / Д. Д. Эверстов-Диринскэй— Дьокуускай, 2003. – С. 144-149.

Билсиҥ : Тумарча // Хотугу сулус. – 1998. – No 1. – С.1.

Биһиги кэммит биир бастыҥ киһитэ : [Тумарча «Таптал уонна мөккүөр» диэн сана кинигэ] // Киин куорат. — 2005. — Сэтинньи 17 к. — С.23.

Васильева, Д. Е. Василий Егоров-Тумарча —  геолог, писатель, труженник /  Д.Е. Васильева // Якутия. — 2011. — 22 февраля. — С. 4

Васильева, Д. Е. Олохтуун тэҥҥэ хардыылаан : [Тумарча төрөөбүтэ 75 сылыгар] / Д. Е. Васильева // Чолбон. – 2011. – N  4. – С. 75-78.

Герасимова, М. Тумарча 60 сааһын бэлиэтээһин / М. А. Герасимова-Сэнээрэ // Саҥа олох. — Чурапчы. – 1996. – Олунньу 24 к. – С. 1.

Государственнай бириэмийэлэр лауреаттара — Тумарча // Орто дойду. — 2011.-  Олунньу 24 к. — С. 7.

Егоров, В. Н. Олоҥу ситимнээн : [Егоров В. Н. -Тумарчаны кытта кэпсэтии / кэпсэттэ Сэмэн Тумат] // Саҥа олох. – Чурапчы. – 1992. – Кулун тутар 21 к. – С. 3.

Егоров, В. Н. «Публицистика күүскэ сайдыан наада» : [Егоров В. Н-Тумарчаны кытта кэпсэтии / кэпсэттэ Иван Осипов] // Чолбон. – 2011. – No 2. – С. 81-85.

Егоров, В. Н. Тумарчалыын олох туһунан : [В. Н. Егоров-Тумарчаны кытта кэпсэтии / кэпсэттэ Альберт Капрынов] // Кыым. – 2011. – Олунньу 17 к. – С. 13.

Ефимов, М. Тумарча «Биһиги Дархаммыт» кинигэтэ / Моисей Ефимов // Саха сирэ. — 2008. — От ыйын 5 к. — С. 4.

Захарова, Н. Г. Геолог, суруйааччы, публицист / Наталья Захарова // Чараҥ. — Чурапчы. — 2014. – No 4. – С. 25.

Колосов, И. Төлөннөөх суруйааччы / И. Колосова // Киин куорат. — 2006. — Алтынньы 26 к. – С. 19.

Лукин, А. Кырдьык туһугар суруйааччы буолбутум / Александр Лукин // Забота Арчы.- 2016. — Сэтинньи 3 к. — С. 14.

Макеев, Д. Сир баайын көрдөөччү, суруйааччы уонна… сүөһү иитээччи : [В. Н. Егоров-Тумарча 75 сылыгар] / Д. Макеев // — Саха сирэ. — 2011. — Олунньу 19 к. — С. 3.

Нутчина, Т. Көнүл санаа көмүллээри гынна дуо? / Т. Нутчина // Киин куорат. — 2005. — Муус устар 28 к. – С. 7

Ойуку. Туруулаһар Тумарча : [суруйааччы В. Н. Егоров-Тумарча төрөөбүтэ 70 сааһыгар] / Ойуку // Чолбон. – 2006. – С.61-64.

Осипов, И. Өктөмҥө суруйааччы уонна учуонай дьоро киэһэтэ : [Тумарча уонна экон.наука доктора Дарбасов В. Р.] // Орто дойду. – 2011. – Муус устар 14 к. – С. 2.

Осипов, И. «Публицистика сайдыан наада» / И. Осипов // Чолбон. — 2011. — No 2. — С. 81-85.

Өбүгэ төрүт дьарыгынан : [«Кулаада» бааһынай хаһаайыстыба] // Саҥа олох. Чурапчы. — 1994. — Тохсунньу 11 к. – С. 1.

Романов, Г. Айан табыллыбыт, сыал-сорук ситиһиллибит : [суруйааччы Бүлүү бөлөх улуустарыгар] / Г. Романов // Орто дойду сонуннара. — 2009. — Бэс ыйын 25 к. — С. 3.

СР А. Е. Кулаковскай аатынан Государственнай бириэмийэтин аныыр туһунан СР Президенын ыйааҕа // Саха сирэ.– 2011. – Олунньу 19 к. – С. 1.

Тумарча. «Сэрии эрэ буолбатыгар баҕарабын» : [Тумарчалыын кэпсэтии / кэпсэттэ  Иван Осипов] // Чолбон. – 2015. – No 2. – С. 61-64.

Тумарча. «Хотугу сулуска» үлэлээбит сылларым : ахтыы / Тумарча // Кыым. -2016. — Тохсунньу 21 к. – С. 17.

«Тумарча тулааһын күнэ» // Саха сирэ. – 2011. – Кулун тутар 18 к. – С. 3. Тумат, С. «Мин суолум хайа, тайба энэрин батыспыта» / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. – 1996. – Олунньу 17 к. – С. 2.

Тумат, С. Норуотун кыһалҕатынан салайтаран / Сэмэн Тумат // Киин куорат. — 2011. — Олунньу 10 к. – С. 4.

Тумат, С. Олохтуун тэҥҥэ хардыылыыр / Сэмэн Тумат // Орто дойду сонуннара. — 2006. — Олунньу 9 к. — С. 5.

Тумат, С.  Өбүгэ тыына өлбөт / Сэмэн Тумат // Чолбон. – 1996. – No 2. – С. 124-132.

Тумат, С. Публицистика туһунан аҕыйах тыл / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. – 2011. – Олунньу 15 к. – С. 2.

Тыртыкова, М. «Өбүгэ тыына» роман салгыыта таҕыста / Мария Тыртыкова // Кыым. — 2015. — Кулун тутар 15 к. — С. 15.

Федоров, П. П. Айар үлэтэ иннитигэр / П. П. Федоров-Сомоҕо // Саҥа олох. Чурапчы. — 2006. — Олунньу 16 к. – С. 2.

Федотов, И. Саҥа роман эдэр сааспын санатта : [«Одьулууннар» кинигэ туһунан] / И. Федотов // Саха сирэ. — 2011. — Олунньу 2 к. – С. 4.

Шестакова, О. Өбүгэлэрбит тустарынан : [«Одьулууннар» кинигэ туһунан] / О. Шестакова // Саха сирэ. — 2011. — Олунньу 3 к. — С. 7.