Доҕордуурап Михаил Федосеевич

Михаил Федосеевич Доҕордуурап Чурапчы оройуонугар Болтоҥо нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кини 1924 сыллаахха Болтоҥо үөрэҕэ суох улахан дьону суруйарга – ааҕарга үөрэтэр ликбез диэн аһыллыбытыгар киирбитэ. Төрөппүттэрэ ыал хамначчытттара этилэрэ. Уолу Феодосий диэн бырааттарыгар ииттэрэ биэрбиттэрэ, онон бу ыалга 1928 сылга диэри сылдьыбыта. Доҕотторо кинини олох университетын толору барбыт киһинэн ааҕаллара. 1925 – 1929 сылларга сельсовет сэкирэтээринэн үлэлээбитэ, холкуһу табаарыстыбаны тэрийсибитэ. Олох инники күөнүгэр сылдьыбыта. 1929 – 1930 сылларга “Кыым” хаһыакка литературнай үлэһитинэн киирбитэ, онтон ыалдьан тохтуу сылдьыбыта . 1935 – 1937 сылларга “Кыым” хаһыакка эрэдээктэрдээбитэ. Дьон – сэргэ тугу сөбүлүүрүн, туохтан үөрэрин, кэлэйэрин бэрт дьэҥкэтик өйдөөбүтэ. Ити барыта түмүллэн кинини санаатын аһаҕастык этэригэр күһэйэрэ, оччотооҕуга кини Миша Баҕарыыскай диэн аатынан илии баттаан суруйбут фельетоннарын дьон – сэргэ таптаан ааҕара.

      Кини бастакы хоһооно “Тимир ууһа” диэн 1932 сыллаахха “Кыым” хаһыакка бэчээттэммитэ. Михаил Федосеевич бэрт нарын куоластаах ырыаһыт, олоҥхоһут 1952 сылтан олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри Чурапчытааҕы кыраайы үөрэтэр музейга дириэктэрдээбитэ. Онно үлэлээбит үлэтэ – хамнаһа суола – ииһэ суох хаалбатаҕа. Ол Национальнай Киин архив 1482 нүөмэрдээх пуондатыгар бастакы уопуһунан, 63 – с дьыаланан хараллан сыталлар. Михаил Федосеевич саха төрүт культуратын билэр эрэ буолбакка, бэйэтин кэмигэр киэҥник тарҕатарга үлэлэспит киһи буолар. Саха музыкальнай инструменнарын дьоҥҥо – сэргэҕэ биллэрэр – иһитиннэрэр, сайыннарар үлэҕэ А.И. Чахов курдук маастарга тирэх буолбута. 1941 сыллаахтан ССКП чилиэнэ. Саха фольклорун үчүгэйдик билэрэ, олоҥхону уонна норуот ырыаларын толороро.

      Михаил Доҕордуурап литератураҕа айар үлэтин сатирическай хоһооннору, фельетоннары суруйсан саҕалаабыта. Кэлин кэпсээннэргэ көспүтэ. Кини олоххо, дьоҥҥо баар ол – бу итэҕэһи – быһаҕаһы күлэн, эҕэлээн “Ат үҥсүүтэ”, “Көстүбэт Көстөкүүн”, “Хаайыллыбыт хаһыат” , “Чөмпүйүөн” , “Одинцов” , “Түннүк анныгар” , “ Уордаахап уостара” уо.д.а. кэпсээннэри суруйсубута. Михаил Доҕордуурап литературнай айымньылара периодическай бэчээккэ 1932 сыллаахтан тахсыталаабыттара. Кини “Аныгы Лоҥкууда”, “Кытыастар кыым”, “Александр Сергеев” диэн сэһэннэрдээх. “Александр Сергеев” сэһэнигэр Саха сиригэр бастакы аан дойду уонна гражданскай сэриилэр сылларыгар дьадаҥы бааһынай дьон өйө – санаата уһуктуутун туһунан суруйбута. Бу сэһэн сүрүн геройунан гражданскай сэрии кыттыылааҕа, политическай сыылынайдарга үөрэммит киһи буолар. “Аныгы Лоҥкууда” диэн сэһэнигэр сэбиэскэй былаас кэмигэр тыа хаһаайыстыбатыгар элбэх ураты тутуу киирбитин туһунан кэпсэнэр. “Үс моһол”, “Аймалҕан”, “Холууп аһатааччы”, “Уордаахап уостара” , “Одинцов” диэн кэпсээннэрэ кини суруйааччы быһыытынан маастарыстыбата үрдээбитин туоһулаабыттара. Доҕордуурап оччотооҕу олох хаалынньаҥнарын күлүү – элэк гынан суруйбут фельетоннара уонна сатирическай хоһоонноро, ордук “Ат үҥсүүтэ”, “Суот туораахтара”, “Албыннаан баран” айымньылара улахан сэҥээриини ылбыттара. “Аймалҕан” трагедияны Дьокуускайдааҕы П.А.Ойуунускай аатынан музыкальнай — драматическай театр 1958 сыллаахха 150 төгүл ситиһиилээхтик туруорбута. Онтон Бүлүүтээҕи көһө сылдьар театр “Айталын куо” диэн драматизированнай олоҥхону 1959 сыллаахха оонньоон көрдөрбүтэ. Михаил Федосеевич Доҕордуурап мэтээлинэн уонна элбэх Бочуотунай грамотанан наҕараадаламмыта. Элбэхтик айыах, үлэлиэх талааннаах суруйааччы Михаил Доҕордуурап 1961 сыллаахха, 55 сааһыгар сылдьан, ыалдьан өлбүтэ. Кини айымньылара суруйааччы олорбут олоҕун салҕаан, төрөөбүт норуотун сүрэҕэр, өйүгэр санаатыгар кытыастар кыым буолан умайа сылдьаллар.   

Айымньылара

 Табыллыбыт айымньылар. – Дьокуускай : Кинигэ изд – вота, 1963. 256с.

 Аныгы Лоҥкууда : сэһэн. – Дьокуускай : Кинигэ изд – вота, 1952. – 163с.

 Александр Сергеев : сэһэн. – Дьокуускай : Кинигэ изд – вота, 1955. – 167с.

 Үс моһол. – Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1957. – 71с.

 Кытыастар кыымнар : кэпсээннэр. – Дьокуускай : Кинигэ издательствота,

1960. – 120с.

 Кытыастар кыымнар : кэпсээннэр, сэһэннэр, драма / [хомуйан оҥордо

С.Тумат]. – Дьокуускай : Бичик, 2006. – 192с.

 Александр Сергеев : сэһэнтэн быһа тардыы // Тулхадыйбат доҕордоһуу. –

Якутскай : кинигэ издательствота , 1982. С.113 – 119.

 Холууп аһатааччы: кэпсээн // сүүрбэһис үйэ кэпсээнньиттэрэ : саха

прозаиктарын айымньыларын антологията / хомуйан онордулар : П.Д.

Аввакумов, С.А. Попов – Тумат; ред. И.Г. Спиридонов ; худож. М. Г.

Старостин. – Дьокуускай, 2000. – С.80 – 83.

 Тимир көлө ; Кыргыһыы дьыллара; Ардах : хоһооннор // Хотугу сулус. –

1986. – № 9. – С.108 – 110.

 Эргэрбит тииттэр тустарынан элэҥ – сэлэҥ сэһэннэр: чабырҕахтар //

Саҥа олох. – Чурапчы . – 1996. — Алтынньы 26 к.

 Хаайыллыбыт хаһыат : кэпсээн // Чолбон. – 2001. – №9. – С. 89 – 91.

 Аҕыс – балыс : кэпсээн // Кэскил. – 2014. – Балаҕан ыйын 2к. – С.14.

                             Олоҕун уонна айар үлэтин туһунан

Бэтэрээн Арамаан эппэтэх махтала // Дуобат – олоҕум күүрээннээх киэргэлэ / И.С. Пинигин ; ред. И.П. Пономарев. – Дьокуускай : “Дани – Алмас ”, 2017. – С. 131 – 134.

Мэхээлэ Доҕордуурап : [саха суруйааччыта, публициһа Михаил Федосеевич Доҕордуурап төрөөбүтэ 100 сылын туолуутугар ананар] / хомуйан оҥордо Т.М.Гаврильева; ред. С.А. Попов – Сэмэн Тумат. – Дьокуускай : Лайт Мейкер, 2006. – 84 с.

Доҕордуурап Михаил Федосеевич – ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ // Чурапчыттан сириэдийэн / хомуйан оҥордо М. А. Герасимов – Сэҥээрэ. – Дьокуускай, 2009. – С. 23 – 26.

Михаил Федосеевич Доҕордуурап (1906 — 1961) // “Чурапчинский улус : история, культура, фольклор / Администрация МО “Чурапчинский улус (район) ” ; АН РС(Я) ; Ин – т гуманит. исслед.; Б.Н. Попов (отв. ред.), А.С.Иустинова, Н.И.Дьячковский и др. – Якутск, 2005. – С. 255 – 257.

Саввин, Р.М. Учууталлар холобур туттарбыт // Улуус киэн туттар учууталлара / Р.М.Саввин . – Дьокуускай, 1998. – С. 136-138; Саҥа олох. –Чурапчы. – 1996. – Алтынньы 22к.

Слепцова, А.Д. Михаил Федосеевич Доҕордуурап (1906 – 1961сс) // Сиэннэрбэр суруйааччылары сэһэргиим / Анна Слепцова – Туобу Аана. –Дьокуускай, 2008. – С.84-85.

Аввакумов , П. Михаил Доҕордуурап (1906-1961) / П.Аввакумов // Хотугу сулус. – 1986. — №9.- С. 107.

Бродников, А.С. Дэгиттэр талааннаах суруйааччы : [Доҕордуураптөрөөбүтэ 85 сылыгар] / А.С.Бродников // Саҥа олох. – Чурапчы. – 1991. – Балаҕан ыйын 24к. – С.3.

Бродников , А. Норуоттан тахсыбыт талаан / А. Бродников // Кыым. – 1986.– Балаҕан ыйын 25 к ; Саҥа олох. — Чурапчы. 1986. – Алтынньы 25к.

Ефимов, Г. Дьону, олоҕу таптыыра/ Г.Ефимов // Саҥа олох. – Чурапчы. – 1986. – Балаҕан ыйын 20к.

Ефимов, Г. Кинини комсомол ииппитэ / Г.Ефимов // Эдэр коммунист. – 1986. – Балаҕан ыйын 24к.

Жирков, С.М. Доҕордуурап таабырыннара / С.М.Жирков // Саҥа олох. – Чурапчы. – 1976. – Алтынньы 2к. – С.4; 2014. – Алтынньы 2к. – С.4.

Иванов, В. Суруйааччылар оҕолорго / Василий Иванов // Кэскил. – 2014. –Балаҕан ыйын 2к. – С.14.

Нельбисова, Г. Аҕалыы алгыһын анаан / Г. Нельбисова // Далбар хотун. – 1996. – 1996. – №4. – С. 8

М.Ф Доҕордуурап : Ревком испииһэк // Үргэл. – 1991. — №2. – С.45.

Потапова, Г. Музейга, сынньалаҥ киинигэр / Гуннара Потапова // Саҥа олох. – Чурапчы. – 1996. – Алтынньы 31к. – С.3.

Потапова, Г. Улууска – М.Ф. Доҕордуурап күннэрэ / Гуннара Потапова// Саҥа олох. – Чурапчы. – 1996. – Алтынньы 22к. – С.1.

Саха сирин буойун суруйааччылара // Чолбон. – 2015. — №5. – С.14.

Смирникова, С. Доҕордуурап М.Ф. 90 сааһыгар аналлаах / С.Смирникова// Саҥа олох. – 1996. – Балаҕан ыйын 28 к. – С.3.

Суруйааччы М.Ф. Доҕордуурап: [Доҕордуурап төрөөбүтэ 90 сылын туолуутугар] : анал таһаарыы // Саҥа олох. – 1996. – Алтынньы 17к. – Иһинээҕитэ : Олохоскуолатыгар үөрэппитэ / Константин Постиков ; Сылаас тыыннаах ыал этилэр / Мария Пермякова ; Өйтөн – санааттан сүппэт / М.Ефимов.

Суруйааччы Михаил Доҕордуурап төрөөбүтэ 100 сылыгар ананна // Саха сирэ. – 2006. – Ахсынньы 2к. – С.3.

Сэһэнньит, драматург, краевед // Саҥа олох. – Чурапчы. – 1976. – Балаҕан ыйын 25к.

Тумат, С. Дэгиттэр талааннааҕа / Сэмэн Тумат // Орто дойду сонуннара. – 2006. – Атырдьах ыйын 24.

Тумат, С. Норуоттан тахсыбыт талаан / Сэмэг Тумат // Саҥа олох. – Чурапчы.- 1986. – Алтынньы 25к.

Тумат, С. Олох кырдьыгар син биир төннөбүт / Сэмэн Тумат // Саха сирэ. –2006. – Балаҕан ыйын 29к. – С.4.

Тумат, С. Сээркээн сэһэнньит этэ / Сэмэн Тумат // Чолбон. – 1996. – № 9. – С.189 — 192.

Тумат, С. Сырдыгы талаһыы күүһүгэр көтөхтөрөн / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. – Чурапчы . – 1996. — Балаҕан ыйын 26к ; Балаҕан ыйын 28 к – С.3

Тумат, С. Тахсыылаахтык үлэлээбитэ / Сэмэн Тумат // Чолбон. – 2006. -№9. – С. 88 – 93.

 Улууска – М.Ф. Доҕордуурап күннэрэ // Саҥа олох. – Чурапчы. –Алтынньы 22 к.

 Федоров, П.П. Ытыктыыр бөдөҥ суруйааччыбыт : [М.Ф.Доҕордуурап 100 сылыгар] / П.П.Федоров – Сомоҕо // Саҥа олох. – Чурапчы. – 2006. Балаҕан ыйын 26к. – С.2