Чурапчылар сэрии уоттаах сылларыгар

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии буойуннарыгар  өйдөбүнньүк. Кыайыы 60 сыла.

Тутуллубут сыла: 1995 с, ааптар Лукин И.С., ситэрэн оҥордо Турантаев Г.Г.

Чурапчы оройуона Аҕа дойду Улуу сэриитин  сылларыгар

                Өр кэмҥэ Боотуруускай диэн аатыран олорбут улуус  1911 сыллаахха ахсынньы 11 күнүттэн үс аҥы улуустарга бытарыйан барбыта.  Бастаан 1911с. Амма улууһа арахсан туспа улуус буолта. Кини 14 нэһилиэктээҕэ (1-кы Болугур, Кугда киирсэрэ). 1912 сыл  бүтүүтэ аны Таатта улууһа туспа барбыта. Боотуруускай  (Чурапчы) улууһа оннунан хаалбыта. 13 нэһилиэктээҕэ, 12894 киһилээҕэ.

                1929 сыллаахха  кулун тутарга IV- с Бүтүн Саха сиринээҕи сэбиэттэр съезтэрин уурааҕынан уокуруктар, улуустар диэн аат, тохтотуллан оройуоннар диэн ааттанар буолбуттара. 1930с. олунньу 9 күнүгэр  Чурапчы оройуона үөскээбитэ – саҥа ааты ылыммыта. Маҥнай 17 нэһилиэктээҕэ. 1930-1931 сылларга 19 нэһилиэк буолбута (Болугур Амма оройуонуттан көһөрүллүбүтэ) 16878 киһи нэһилиэнньэлэммитэ, 5276 хаһаайыстыбалааҕа. Аҕа дойду сэриитэ саҕаланыан иннинэ, сэрии бириэмэтигэр, сэрии кэнниттэн сылларга нэһилиэнньэбит  ахсаана  хайдах хамсаабытай.

                1940 с. тохсунньу 1-кы күнүнэн = 16949 киһи

                1943 с. – 7984 киһи хаалбыт.

                1945 с. – 8800 киһи (чуолкай сыыппарата буолбатах)

                1954 с. – 11053 киһи.

                1959 с. – 13300 киһи (чуолкайдаммыта).

                1985 с. – сэрии иннинээҕи нэһилиэнньэ ахсаана дьэ ситиһиллибит (46 сыл буолан баран).

                1989 с. – 18400 киһи (чуолкайдаммыта).

                2011 с. тохсунньу 1-кы күнүнэн = 21253 киһи.

                Аҕа дойду сэриитинэн, хотугу оройуоннарга көһөрүллүү содулларынан оройуон нэһилиэнньэтэ наһаа аҕыйыы сылдьыбыта. Ол иһин элбэх нэһилиэктэри уонна кыра оскуолалары сабыталаабыттара. РСФРСР  Верховнай Советын президиумун 1944с. олунньу 12 к. Уурааҕынан сотуллубуттара: Мэлдьэхси, Төлөй, Бахсы,Белолюбскай, Мугудай нэһилиэктэрэ.     

   1942с. күһүн «балык булдугар» диэн ааттаан оройуон 41 колхоһун олохтоохторун бүүс бүтүннүүлэрин, кырдьаҕас оҕонньору, эмээхсини, иринньэх оҕолоох дьахталлары, кыра оҕолору, саастарыттан тутулуга суох, барыларын көһөрбүттэрэ. Республикатааҕы партия обкома уонна Совнарком бүтэһиктээх мунньахтарыгар Чурапчытааҕы партия райкомун 1-кы секретара Я.Д.Белолюбскайы, райсовет бэрэссэдээтэлэ Н.Н.Барашковы ыҥыран сырытыннарбатахтара. Оройуон салалтата «балыктыан сөптөөх эрэ дьону талан ыытыаҕыҥ» диэн туруорсууларын ылымматахтара. Көһөрүүгэ эппиэттээх киһинэн С.З. Борисовы анаабыттара. «Ачыкылаах, хара сэлээппэлээх эдэрчи киһи милициялаах сылдьан кэрийтэлээбитэ, ыкпыта-түүрбүтэ. Икки хонук иһигэр хомуннаран, 16 эрэ киилэ малы ылларан, көһөрүүнү тэрийбитэ», — диэн оччотооҕу көһүүгэ түбэһэн бара сылдьыбыт дьон абатыйан кэпсииллэрэ.

                Көһүүгэ 41 колхоз дьоно хабыллыбыта. Чакыр, Болугур, Соловьев нэһилиэктэр колхозтара көһөрүүгэ хабыллыбатахтара.

                КЭБЭЭЙИГЭ КӨСПҮТТЭРЭ:

Хоптоҕоттон 63 хаһаайыстыба – 172киһи

Одьулуунтан 97 хаһаайыстыба – 234киһи

Болтоҥоттон 144 хаһаайыстыба – 545киһи

Алаҕартан 161 хаһаайыстыба – 495киһи

Төлөйтөн 154  хаһаайыстыба – 365 киһи

«Төҥүргэстээх» колхоз 42 хаһаайыстыба – 94 киһи

Сылаҥтан 83 хаһаайыстыба – 254 киһи

Белолюбскайтан 21 хаһаайыстыба – 43 киһи

Барыта 863 хаһаайыстыба – 2493 киһи.

                ЭДЬИГЭЭҤҤЭ ТИИЙБИТТЭРЭ:

Бахсыттан 92 ыал – 286киһи

Мугудайтан 109 ыал – 394 киһи

Аччаҕартан 53 ыал – 192 киһи

Хаяхсыттан 122 ыал – 388 киһи

Хадаартан 122 ыал – 373 киһи

Барыта 540 ыал – 1736 киһи

                БУЛУҤҤА КЭЛБИТТЭРЭ:

Кытаанахтан 136 ыал – 434 киһи

Хатылыттан 61 ыал – 177 киһи

Танда Бахсыттан 56 ыал – 152 киһи

Барыта 253 ыал – 763 киһи.

Онон барыта 1756 ыал 4992 киһи буолар.

   Ол эрээри кэлиҥҥи чуолкайдааһынынан «Чурапчинский улус» кинигэҕэ сурулларынан 5318 киһи барбыт буолуохтаах диэн быһаарар көһөрүллүү музейын директора Д.П. Чечебутов. Дмитрий Павлович этэринэн 2000-ҕа чугаһыыр киһи көһөн тиийбит сирдэригэр өлбүттэр, 2000 курдук киһи хас да сыл устата төннүбүт.

    Сэрии сылларыгар дойдуларыгар олорон хаалбыт нэһилиэнньэ, төһө даҕаны оҕо, дьахтар, кырдьаҕас оҕонньоттор буоллаллар, син биир фроҥҥа курдук үлэлииллэрэ. Эрдэ тураллара, хойут утуйаллара. Күнүһүн күүстээх  үлэни көрсөллөрө. Судаарыстыба үлэһит илиигэ 600 гр килиэби нуорма аныыра. Онтукалара даҕаны сиикэй килиэп буолара. Ыбыс ыарахан сиикэй килиэп бэрт кыракый тооромоһо тиксэрэ. Кыһалҕа кыһыл талах кымньыылаах» дииллэринии ыалдьалларын, ырбыттарын аахсыбакка үлэлииллэрэ. Тооромос килиэп эрэ иһин буолбакка, сүрүннээн, фроҥҥа кыайыы-хотуу иһин санаалаахтара. “Бэйэм иһин уонна фроҥҥа сылдьар саллаат иһин” – диэн өйүнэн-санаанан үлэлииллэрэ.

                БСК (б) киин кэмитиэтэ уонна ССРС норуодунай комиссардара 1941 сыл бэс ыйын 29к. директиваларынан салайтаран дойду биир сомоҕо байыаннай лааҕырга кубулуйбута. «Барыта – фроҥҥа, барыта – кыайыы туһугар» туруммуттара.

       1944с. тохсунньу 17 күнүгэр буолбут Чурапчытааҕы БСК (б) райкомун отчуотугар этиллэр: «Сэрии саҕаланыаҕыттан үлэһиттэр оборона фондугар 300128 солк., самолеттар эскадрилияларын тутууга 8136 солк.  киллэрбиттэрэ. Үлэһиттэр баҕа өртүлэринэн  717255 солк. Заем сурутуутугар, 15 тонна араас бородууктаны, 200 устуука сыаналаах маллары туттарбыттара». 1944с. 10 ый устата (сэтинньигэ дылы) оройуон үлэһит дьоно «Советскай Саха Сирэ» танковай колонна тутуутугар өссө 115157 солк., оборона фондугар 1208 солк., сэрииттэн эмсэҕэлээбит оройуоннар олохтоохторугар 12352 солк., харчыны биэрбиттэрэ. 

     Чурапчы оройуона сэрии кэмигэр // Чурапчылар Ийэ дойду көмүскэлигэр / И.М. Павлов. — Чурапчы : РИХ «Саҥа олох», 2015. — С. 26-31

Чурапчылар Аҕа дойду сэриитигэр

Чурапчыттан фроҥҥа маҥнайгы маассабай хомуурга, атырдьах ыйын 15 күнүгэр, 254  киһи, иккис хомуурга, балаҕан ыйын 7 күнүгэр, 252 киһи ыҥырыллыбыта биллэр. Маны таһынан биирдиилээн уонна атын сирдэртэн, Чурапчы дьоно 1941с. 666 киһи атаарыллыбыттара. Саамай элбэх киһилээх маассабай ыҥырыы 1942 сыл бэс ыйын 20-21 күннэригэр буолбута. Онно 530 киһи Кыһыл Армия кэккэтигэр ыҥырыллыбыта.

Бары ыҥырыллыбыт дьоннортон:

ЯНВШ үөрэхтээҕэ – 36 киһи

Учуутала – 178 киһи

Партиялааҕа – 51 киһи

Комсомоллааҕа – 376 киһи

Икки сэрии кыттыылааҕа – 17 киһи

Сэрии кэмигэр офицер буолта 68 киһи

Орденнаахтар – 130 киһи

Берлин куораты ылсыбыттара – 38 киһи.

            Чурапчылар Аҕа дойду  сэриитигэр // Албан ааттара өлбөөдүйбэт / И.М.Павлов. — Чурапчы : АУ РИО “Саҥа олох”, 2016. — С. 7-8

Павлов, И.М.  Чурапчылар Ийэ дойду көмүскэлигэр / И.М. Павлов. — Чурапчы : РИХ «Саҥа олох», 2015. — С. 279

1941 сыл бэс ыйын 22 күнэ Чурапчыга

    “Бүгүн күн да күн, сылааһа, сырдыга – чаҕылыйан күн да күн.   Бүгүн Чурапчылар  ыһыахтарын  иккис күнэ. Үөрүү-көтүү, үөмэхтэһии. Илии атах оонньуута. Киэһэлик ат сүүрдүүтэ. Аттар сүүрүөхтээх сирдэрин көрө-истэ, бэлэмнии барбыт “Социализм суола” хаһыат үлэһитэ Роман Егорович Захаров маннык кэпсээбитэ.”Биһиги уолбунуун ат сүүрэр сирин көрөн, оҥорон  төннөн иһэбит. Ыһыахчыттарга чугаһаан  иһэн көрдөхпүтүнэ биир даҕаны үөрэ-көтө, сүүрэкэлии сылдьар киһи суох. Бары уку-сакы хамнаналлар. Тырыбынаҕа  5-6 киһи тахсан тураллар. Дьон тырыбына тула мусталлар. Чугаһаан кэлэн билбиппит – сэрии. Партия райкомун сэкэрэтээрэ Яков Дмитриевич Белолюбскай “Немецкэй фашисткай сэриилэр саба түспүттэрин” иһитиннэрдэ. Оччолорго ыһыахтыыр сир – тырыбына билиҥҥи “Куохара” ырыынак диэки барар суолга турара. Киэҥ ыраас хонууга соҕотох мас тырыбына барааран турара. Суол арҕаа өртүгэр МТС киэҥ олбуора саҕаланар”.

                                  Павлов, Иван   Михайлович.  Чурапчылар Ийэ дойду көмүскэлигэр /  И.М.Павлов. – Чурапчы, 2015. – С. 34-37

Чурапчы оройуонун   Улуу Кыайыыны уһансыбыт  Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтара

Чурапчы оройуонун Аҕа дойду  сэриитин ветераннара. 1962 с.

Аҕа дойду сэриитин ветераннарын бастакы республиканскай слеттарын кыттыылаахтара. 1970 с.

Ытык дьон — сэрии бэтэрээннэрэ

Туһаныллыбыт литература