Сынньалаҥҥа, ааҕыахха…
Кэрэхсэбиллээх кэпсээннэр
Көтүппэт
Сэмэн Маисов
Биһиги нэһилиэккэ Уйбаан Куруступуорап – Аҥаар Харах Уйбаан диэн оҕонньор баара. Кыра оҕо сылдьан Чохороон Баһылай диэн доҕор уолунуун эбэлэрэ Чамаан Маарыйа алтан кытахха кыынньаран таһаарбыт үүтүн үрүмэтин сиэрилэр, сирэй оһох уотугар үчэһэҕэ мунду үөлэн сии олорбут уолаттар, үрүҥ аһы былдьаһан, омун-төлөн муҥутаан, охсуһан туманнатыһан турбуттар. Чохороон Баһылай уоттаах үчэһэнэн, дугдуруйабын диэн, Уйбаан уҥа хараҕын тэһэ анньан кэбиспит. Онон, Уйбаан Куруступуорап отой оҕо эрдэҕиттэн, мин өйдүөхпүттэн – соххор киһи.
Уйбаан, сэттэ кылааһы бүтэрэн баран, Үһүс Күүлэккэ үс кылаастаах алын сүһүөх оскуолаҕа учууталлаабыта. Оччолорго сэттэ кылаас үөрэхтээх дьон, бэйи, сүүнэ үөрэхтээх курдук көстөллөрө. Олоҕун тиһэх күнүгэр диэри сулумах сылдьыбыта, эһэтин Арбай Сөдүөт балаҕаныгар соҕотоҕун олорбута. Төһө да хаар маҥан баттахтанан тоҥхойо кырыйдар, оҕонньор букатын чоҥ курдук өйдөөх-санаалаах бу орто дойдуттан күрэммитэ.
Хааһахтан хостоон эрэрдии бүтэн биэрбэт күн эгэлгэ кэпсээннээх, оҕо аймах кутун-сүрүн туппут элэккэй майгылаах буолан, күүтүүлээх, күндү ыалдьыт этэ. Ийэм сүөгэй үүттээх хойуу чэйин, кыынньыбыт үүтү иһэрин олус сөбүлүүрэ. Сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн, сир симэҕэ ойуулаах, сиидэс былаатынан сотто-сотто, сэмээр чэйин сыпсырыйа-сыпсырыйа «дьэ, доҕоо-оор, оннуу-уук…» диэн, тылын түмүгүн уһатан, лоп-бааччы, саҥара-иҥэрэ олороро бу баарга дылы. Урукку оҕонньоттор барахсаттар бары даҕаны оттомноох ахан, ылыннарыылаах тыллыын-өстүүн, бэл, чөм-чөм үктэнэ сылдьардыын, киһи эрэ санаатын иһинэн киириэхтик туттар-хаптар астык, ураты да кырдьаҕастар этилэр ээ..
Уйбаан Куруступуорап ханна да бардар, өрүү саппай уопса, илин-кэлин түһэ сылдьар Көтүппэт диэн ыттаах этэ. Оҕонньор хайа эмэ ыалга киирдэҕинэ, ыта кини хаһан тахсарын кэтэһэн, иччитэ өйөннөрө ууран кэбиспит тайах маһын манаан, токуллан сытара. Киһини-сүөһүнү мээнэ үрэн баргыйа сылдьыбат бэрт көрсүө, сымнаҕас майгылааҕа. Биһиги Көтүппэти, анал оҥоһуулаах, кыра талах туркуга көлүйэн состоро оонньуурбутун бэркэ диэн сөбүлүүрбүт. Туох түбэспитинэн аҥаардастыы кинини аһатарбыт, онон Көтүппэт барахсан арыт-ардыгар отой да кэмпиэтинэн, бирээнньигинэн, бэрэскинэн хатаҕаламмыт мааны ыкка кубулуйара.
Уйбаан миигин латыыныскай алпаабытынан ааҕарга уонна суруйарга үөрэтэн турар. Төрдүс кылааска аан бастаан омук тылын (английскай) үөрэтэрбэр ол улаханнык туһалаабыта. Оҕонньор кыра оҕо курдук мэлдьи сыыҥа субуруйан түһэрэ. Миигин үөрэтэ остуолугар бүк түһэн олордоҕуна, учууталым муннун «дөрөтө» кумааҕытыгар тиийэ сыһара, онтун субу-субу өрө сыҥан кэбиһэрэ. Оччолорго мин, мэник-тэник, бэрт кыра бэдик аатабын, кыһаллан-мүһэллэн ахан үөрэтэр, арыы саһыл хааннаах бэйэтэ соҕотох кылатардааҕа, онтуката да кырдьан, мөлтөөн-ахсаан, букатын көрбөт буола сабыллан эрэр, тэмэйбит алын уоһун ньамыҥната-ньамыҥната, мин диэтэх киһи сыыһабыттан-алҕаспыттан күлэн, уҥуох сула, дьарамай санна титирэстиир, хаар маҥан баттахтаах ытык оҕонньору ис-испиттэн олус аһынан кэлэрим..Тугунан эмэ киниэхэ көмөлөһүөхпүн, үөрдүөхпүн олус баҕарарым. Уйбаан, ийэм суоҕар кэллэҕинэ,сойутарга баар чэйи ынах аһыыр солууругар таҥнары тутан сүөкээн баран, хайаан да саҥа чэй кээһэрим уонна ньуосканан иһиккэ турар үүт үрдүн халбыйан ылан, онон үрүҥнүүрүм. Оччоҕуна оҕонньор: «Хор, оҕом ийэтин курдук чэйэ минньигэһэ сүрдээх…» – диэтэҕинэ, кыра да наада киһитэ, үөрэн өрө дэгдэс гына түһэрим.
Уйбаан оҕонньор туһунан бэрт уһуну-киэҥи суруйуохха сөп этэ да, мин бу кэпсээммэр оҕонньор ытын Көтүппэт туһунан кэпсиэм.
Көтүппэт – уорҕата хара, өрөҕөтө маҥан, кутуруга үрүҥ хоболоох, түөрт харахтаах, дьаһамыр уҥуохтаах ыт этэ. Ыт олоҕо диэтэххэ, уһун «үйэлэммитэ», сүүрбэтигэр чугаһаан, төрүт таас дьүлэй буолан, тииһэ-уоһа баранан, бүдүгүрэ сабыстан баран, биир күһүн ууга тааһы бырахпыттыы, эмискэ мэлийбитэ. Көтүппэт уһун «үйэлэммитэ» бэйэтэ туспа төрүөттээҕэ. Кини – аттаммыт ыт этэ, онон тыһы ыты былдьаһан охсуспатах, «сыбаайбаҕа», сыбыытаһыыга кыттыспатах буолан, этэ-сиинэ эрдэ ньамньыраабатах, быһыыта, сымнаҕаһын иһин икки атахтаахтан хаһан да дьарыллыбатах ы т этэ.
Көтүппэт тайаҕы үрбүтүн, эһэни хаайбытын истибэтэҕим эрээри, кыра булка дэгиттэр дьоҕурдааҕа. Иччитэ күөогэ куска үөмтэҕинэ, сиргэ сыстан сыыллан иһэрин бэркэ диэн сөҕө-махтайа, дьиктиргии көрөрбүт. Дьэ, ол оннугар саа тыаһаатар, соруйууну иһиттэр эрэ, ууга “бар” гына түһэн, устан ньлбойон киирэн, сонно булдун таһааран биэрэрэ. Сорох ыт куһу ылар эрээри, ордук кыра көлүйэҕэ, үрэххэ ыттахха, ардыгар уҥуор эбэтэр кутаҕа таһааран кэбиһэр үгэстээх.Оттон Көтүппэт хайаан да иччитин атаҕыҥ анныгар аҕалан быраҕара. Өйдөөҕүн өйдөөх, элбэх куска киирдэҕинэ, иккилии-үстүү куһу биирдэ холбуу ытыран тахсара. Аттаммыт буолан, күһүн буһук да саҕана, төрүт тоҥмокко, муустаах ууга чаалыттарбакка, төһө да куһу аахтара киирэн ылара.
Мин кыра эрдэхпинэ, биир сыл сүрдээх уот куйаас сайын кэлэн ааспыттааҕа. Аҕам аах угут үрэхтэр баҕарахтарын кэрийэн оттообуттарын өйдүүбүн. Бэл, улахан эбэлэр уулара хото уолан, сорох-сорох кыра көлүйэ күөллэр букатын ийэ уулара эрэ оҥоччу көрөн хаалбыттара. Илим үтэн үссэниэхтээҕэр буолуох, иһэр ууну да бастар улахан эрэйи үөскэппитэ. Хара бадараанынан хаалбыт күөл кытылыгар чоху хаатын хачыгыраччы кэһэрбит.
Күһүн, Ылдьыын таҥара күнэ ааспытын кэннэ, кус оҕото кынатыгар уйдаран, сара куһа сараччы уойан, саҥа куорсун анньынан, уолба күөллэргэ мустан аһаан-сиэн, суунан- тараанан чомпойдонор тыастара, бэл, түүн тохтоон, аҕырымнаан көрбөтө. Киһи куһу ыттаҕына, тоҕус сорунан, эрэйинэн ылара. Уйбаан, бэл, ол сайын эрэйдэммэтэҕэ. Хара бадарааҥҥа хаптаччы ытыалаабыт кустарын Көтүппэт син биир аахтара таһаарара. Оҕонньор уһун ураҕаһы күөл үөһүн диэки усталыы бырахтаҕына, ыта ол устун, сыыһа-халты үктэнэн, уҥа-хаҥас түөрэҥэлии-түөрэҥэлии далаһалаан киирэн ыппыт куһун барытын таһааран биэрэрэ. Бадарааҥҥа хара быарынан сына-сына үлэ, сорук оҥостон туран хомуйара.
Көтүппэт – «кэһиилээх» ыт этэ. Чахчы бастыҥ булчут ыт эрэ итинник үтүө үгэстэнэр. Уйбаан төһө көтөрү, куобаҕы балаҕанын айаҕын үктэлиттэн күөстэммитин билбит суох. «Мэ, тоом, маны ийэҕэр илдьэн биэр, сай ортото хара хаалыа суоҕа…», – диэн миэхэ бороҥ куобаҕы уонна мас көтөрүн туттаран ыытара (хаста да эрдэҕэс биэрбитин өйдүүбүн, бука, кэһии гынарыгар булдун улаханыттан, бөдөҥүттэн өлүүлээн эрдэҕэ).
«Өйдөөх ыт киһиттэн уратыта диэн саҥарбата эрэ» дииллэрэ кырдьык. Көтүппэт иччититтэн атын хайа да киһини, бэл, аһынан ымсыырдан манчыыктаабыттарын да иһин батыспат, мээнэ элэҥ-сэлэҥ түһэн, туора дьоҥҥо эккэлээбэт этэ, ол эрээри, киһи эрэ сөҕүөн иһин, иччитэ «көҥүллээтэҕинэ» кими баҕарар кытары үөрэ-көтө булка барсар тус-туһугар дьикти майгылааҕа, букатын киһи курдук өйдөөҕө. Ордук сара саҕана эбэтэр уолаттар дьиэ таһыгар күөрэтэлээбит кустара окко түспүтүн көрдөтөөрү Көтүппэти уларсаллара. «Көтүппэт!.. Көтүппэт!.. Кэл!.. Кэл!..» – диэтэхтэринэ, Уйбаан: «Бар!.. Бар!.. Батыс!.. Тыый доҕор!.. Бар!.. Бар!..» – диэн соруйара, оччоҕуна ыта өйдөөх харахтарынан иччитин көрө-көрө ыйылыыра уонна, эмискэ сулбу ыстанан, оол курдук, баран эрэр уолаттар кэннилэриттэн түһүнэрэ…
Биир саас Көтүппэт иччитин өлөр өлүү айаҕыттан быыһаан турардаах. Уйбаан дэриэбинэттэн үс көстөөх Аһыктаа диэн күөлгэ сылгы иитийэхтээн, соҕотоҕун кыстаабыта. Дэҥ-дуҥ эрэ атын көлүйэн, ыһык ыла кэлэн барара. Кулун тутарга саас илдьитэ бастакы туллуктар саҥа быгыалаан эрдэхтэринэ, Уйбаан биир күн эмискэ иһинэн ыалдьан охтубут, сылгыларын аһатыахтааҕар буолуох, оһоҕун да хара сорунан оттон, икки күнү быһа балаҕаныттан быкпакка лигиир сыппыт. Ыйы быһа да сүппүтүн иһин, ким да кинини «тоҕо биллибэтэ» диэн сүтүктээн кэлбэтин билэрэ, үһүс күнүгэр: «бу курдук өлөр ыйаахтаах киһи буоллаҕым…» — диэн иэйэ-куойа сытан, хата, өлүө суох быатыгар, санаа киирэн, сурук суруйан баран, онтун саппыйаҕа уган, Көтүппэтин моонньугар баайан, аанын сэгэтэн: «Ыл, дэриэбинэҕэ бар!..» – диэн киһилии кэпсэтэн үүрэ сатаабыт да, ыта туох иһин иччититтэн араҕан барыах эрэ быһыыта суох эбит. Онуоха Уйбаан күүһүн түмүнэн, тайах маһынан хаста да күүскэ дьарыйбыт, урут охсуллуохтааҕар буолуох, күргүйдэммэтэх да ыт, иччитин тула көтө сылдьан, үрэн моргуйбут уонна, дьиэттэн сулбу ойон тахсаат, дэриэбинэҕэ барар суол аартыгын диэки, кэннин хайыһан көрө-көрө, сүүрэ турбут.
Кэлин Уйбаан оҕонньор барахсан ытын таптаан хас ымманыйдаҕын аайытын, Көтүппэтин түөһүгэр эпсэри тардан, кууспаҕалыы-кууспаҕалыы, кэҥэриититтэн сырылаччы сыллыы-сыллыы: «Охсубуппун, дьарыйбыппын баалаайаҕын дуу-уу?…» – дии-дии, арыт- ардыгар соҕотох хараҕыттан уу-хаар баһа-баһа, кырдьыгын таһаарына сатаан ытыттан көрдөһөрө-ааттаһара.
Көтүппэт, тэппит атаҕын кубулуппакка, оҕолоох суордуу түһэн, дэриэбинэҕэ тиийэн, борукка, иччитэ мэлдьи киирэр-тахсар ыалларын аанын тарбаабыт, хас да дьиэҕэ «чоттоон» ыыппыттар, иҥэн-хаһан соруктаах ыт кэллэҕэ диэн ким да өйүгэр оҕустаран көрбөтөх. Ити түүн Көтүппэт кыстык угун саҕа иччитэх балаҕанын аанын айаҕар уһун түүнү быһа улуйа хоммут… Сарсыарда бэрт эрдэ Уйбаан оҕонньор ыаллара Мотуруона эмээхсин хотонугар тахсан татыахайданан истэҕинэ, урут хаһан да киһиэхэ утары сүүрэн кэлэн эккэлээбэтэх Көтүппэт барахсан, хоболоох кутуругун эйэҥэлэтэ-эйэҥэлэтэ, биир кэм ыйылаа да ыйылаа, ханна эрэ батыһыннара сатаабыттыы, төттөрү-таары сүүрэкэлээ да сүүрэкэлээ буолбут. Онуоха эмээхсин дьиктиргээн, ыты ыҥыран ылан имэрийэ туран, моонньугар саппыйа баалла сылдьарын таба көрөн суругу, дьэ булбут. Сонно тута быраас кыыһы кыттта хас да буолан тиийэн, ыарыыта ыпсары ылан, тоҥ-хаһаа дьиэҕэ, өйүкү-төйүкү сытар оҕонньору массыынаҕа тиэйэн аҕалбыттар.
“Ыт киһи — доҕоро” дииллэрэ кырдьыгын, ити этии дьиҥ чахчы суолтата дириҥин бэйэтэ ыты ииттибит, доҕор оҥостубут эрэ киһи толору өйдүөн сөп. Ордук — олохторун тухары хара тыаны баппыт, идэтийбит булчут дьон. Кырдьыга да, түҥ тыаҕа үүтээҥҥэ сытар эрэ киһи ыт хайдахтаах курдук чугас доҕор буоларын силигин ситэри сыныйан өйдүүр уонн ыты дириҥник ытыктыы үөрэнэр. Тыаттан киирдэхтэринэ, биир өлүүгэ сылдьыбыт эрэллээх доҕордуулар ураты истиҥ сыһыаннарын ордугургуу эрэ көрүөххэ сөп.
Кырдьар саастарыгар иитэрэ-аһатара, харайара суох чороҥ соҕотох хаалбыт сорсуйбут дьон элэтэ эрэ баар-суох баайдарын – ыттарын кытары истиҥ сыһыаннарыттан уйан сүрэхтээх уйадыйар уонна, киһи эрэ дьиктиргиэн иһин, кырдьаҕас оҕонньор, эмээхсин ииппит ыттара сүрдээх өйдөөх, оттомноох буолаллар, били, үүт-үкчү эмэн саастаах ийэҕэ, аҕаҕа иитиллибит оҕо түс-бас буола улаатарын курдук. Биирдэ эмэ куорат сиргэ бардахпына, олбуор иһигэр тимир сыапка бааллан сытар убаһа саҕа харабыл ыттары, араас күн эгэлгэ бөҕү- сыыһы кэрийбит, тиҥсирийбит уон боруода булкуспутуттан үөскээбит сиритээки, тэллэх ыттары эбэтэр бэрт үтүө булчут ыт тахсыах эрээри, киһи тыына-быара ыгыллыах айылаах таас дьиэҕэ бөх буолбут, дьоҕурдара аһыллыбакка борҕоһуйан хаалбыт ыттары көрдөхпүнэ, кинилэри олус аһыныах санаам кэлэр уонна: «Оо, тыа сирин ыттара барахсаттар, эһиги дьоллоох да дьылҕалааххыт ээ…» диэн, эмиэ да сүргэм көтөҕүллэр…
Уйбаан уонна Көтүппэт бу орто дойдуттан күрэммиттэрэ быданнаата. Эрбэһин, ытырыык отунан түннүгэ — үөлэһэ бүөлэниэр диэри саба үүммүт Уйбаан Куруступуорап кыстык угун саҕа туруорбах балаҕана, урукку дьыллар уорҕаларыттан бүгүҥҥү күн ураты үлэлээх-хамнастаах дьонун олоҕун өндөйө-өндөйө көрө сатаабыттыы, тааһа алдьанан, хараара чөҥүөрүйбүт түннүктэринэн одуулаан турар… Киһи олох олоро сылдьыбатаҕын курдук… Ол эрээри Уйбаан уонна кини ыта Көтүппэт тустарынан үтүө, истиҥ өйдөбүл мин өйбөр-санаабар тыыннааҕым тухары хаһан да сүппэттик сөҥөн, иҥэн хаалбыт… Аныгы үйэҕэ олох олорон ааспыт киһи диэтэххэ, Уйбаан хаартыскаҕа төрүт түспэтэх. Маннык дьүһүннээх, сэбэрэлээх этэ диэн туоһулуох, утары көрөн түспүт, эдэр-сэнэх эрдэҕинээҕи чороҥ соҕотох да хаартыската суох. Миэхэ кэм-кэрдии хаҕыс суос-соҕотох элэтэ биир хаартыска баар. Онно Уйбаан, хараҕынан төрүт сабыллан көрбөт буолан баран, өлүөн икки эрэ ый иннинэ бэйэтин курдук бүдүгүрэ, сабыста кырдьыбыт ытын Көтүппэти ыксары кууһан, балыыһа тиэргэнигэр түспүт сырдык мөссүөннэрэ ойууламмыт…
Барыта эн эбээт, олох … : кэпсээннэр / [хомуйан оҥордулар : М.Г. Колесова, Э.Т. Пономарев]. — Дьокуускай : Бичик, 2013. — 320 с. ( Кэрэхсэбиллээх кэпсээннэр)