Бродников Алексей Спиридонович

      Алексей Спиридонович Бродников Чурапчы улууһун Төлөй нэһилиэгэр 1917 сыллаахха олунньу 26 кунүгэр төрөөбүтэ. Чурапчыга ШКМ оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр оскуола дириэктэринэн саха биллиилээх поэта Ефрем Степанович  Сивцев-Таллан Бүрэ үлэлиирэ. Оччотооҕу эдэр дьон, оскуола үөрэнээччилэрэ ис дууһаларыттан ылларан төрөөбүт литератураларынан дьаныһан туран дьарыктаммыттара, үгүстэр хоһоон суруйуутунан үлүһүйбүттэрэ. Ол кэмҥэ Чурапчытааҕы педучилищеҕа Николай Максимович Заболоцкай-Чысхаан саха тылын уонна литературатын учууталынан ананан үлэлии кэлбитэ. Николай Максимович Чурапчы сиригэр биир бастакынан литературнай куруһуогу салайан үлэлэппиттэрэ.

       Ити курдук А. Бродников уус-уран тыл истиҥ иэйиитигэр ылларбыт, өрөспүүбүлүкэҕэ  биллэр суруйааччыларга дьарыктанар дьолломмута. Оскуоланы бүтэрэн баран, олохтоох педучилищеҕа салгыы үөрэммитэ. Онтон 1936 сыллаахха Алексей Спиридонович төрөөөбүт нэһилиэгэр Төлөйгө тахсан түөрт сыл устата учууталлаабыта. 1942 сыллаахха Чурапчытааҕы С.А. Новгородов аатынан педучилищены үөрэнэн бүтэрээт, саҥа учууталлаан иһэн Кыһыл Армия кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Свердлов куоракка байыаннай бэлэмнэниини ааспыта. Снайпер үөрэҕин барбыта. Онно тэриллибит 20-с нүөмэрдээх туспа хайыһар биригээдэтин 188-с стрелковай дивизиятын састаабыгар киирэн, бастакы бойобуой сүрэхтэниитин Ильмень күөлгэ ааспыта. Бу иэдээннээх кыргыһыыга, өстөөхтүүн хапсыһыыга снайпер Алексей Бродников атаҕар улаханнык бааһырбыта. Алексей Спиридонович Старай Русса, Смоленскай уонна Холм куораттары талабырдьыттартан босхолуур кырыктаах кыргыһыыга кыттыбыта. Бааһыран госпитальга эмтэнэн үтүөрэн баран, авиационнай чааска анаммыта. Онтон сэриини түмүкгүүр улахан кыргыһыыга кыттыбыта. Сэриигэ да сылдьан хоһоон суруйарын тохтоппотоҕо. Ахтылҕаннаах Чурапчытын буоругар 1946 сыл күһүнүгэр үктэммитэ.

      Сэрииттэн эргиллэн кэлээт Чурапчытааҕы педучилище базовай оскуолатыгар учууталлаабыта. Онтон 1946 сылтан 1953 сыл олунньутугар диэри Дириҥнээҕи детдомҥа үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Манна кэргэнин Мария Харлампьевнаны көрсөн ыал буолбуттара. Ити кэнниттэн Хатылы оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан ананан үлэлээбитэ. 1955 сыллаахха Дьокуускайдааҕы учительскай институту ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Чурапчыга «Саҥа олох» хаһыат эрэдээксийэтигэр эрэдээктэри солбуйааччынан, киэһээҥҥи оскуолаҕа учууталынан үлэлээбитэ.

       1959 сыллаахтан Алексей Спиридонович саха ааҕааччыларыгар лирик- поэт быһыытынан биллэн-көстөн барбыта, хоһооннорун кинигэлэрэ утуу-субуу тахсыталаабыттара. Ол курдук «Күөх чараҥҥа», «Сиккиэр», «Хочо хоһооно», «Этигэн хомус», «Куорсуннаах оноҕос», «Хоһооннор», «Кыырайа көт, кынаттаах атым», «Айылгы туонабар» диэн хоһооннорун хомуурунньуктара, «Көмүскэ уута», «Арыллыбыт аартык» диэн романнара, «Чэрэкээттэ» кэпсээннэр, «Үчугэйиэн дойду сирэ!» диэн документальнай  сэбэнин, кэпсээннэрин, очеркаларын, хобооннорун хомуурунньуктара бэчээттэммиттэрэ.

«Көмүскэ уута» — саха литературатыгар сэрии тиэмэтин таарыйар бастакы роман. Өлүүнү-сүтүүнү хараҕынан көрбүт, охсуһуу хонуутугар чэгиэн этэ сэймэктэммит, сэрии бары ыарын чахчы этинэн-хаанынан билбит фронтовик автобиографическай хабааннаах айымньыта буолар. Сталинградтааҕы кыргыһыы геройун, номоххо киирбит артиллерист Г.Д. Протодьяконов туһунан аан бастакы документальнай «Олоҥхо дойдутун хотойо» кинигэтэ 1965 сыллаахха бэчээттэммитэ.

       Алексей Спиридонович хоһооннорунан «Күөрэгэйдэр ыллыыллар», «Таптыыр эбээт сүрэҕим», «Тааттаҕа», «Харыйа», «Татыйаана», «Саҥа уоттар», «Үчүгэйиэн алааспар», «Интернатчиктар марштара» уо.д.а. норуот таптаан ыллыыр ырыалара айыллыбыттара. Кинини улууһун дьоно-сэргэтэ, суруйааччы доҕотторо олус ытыктыыллара. 1972 сыллаахха «Забайкалье көмүс күһүнэ» диэн суруйааччылар сүбэ мунньахтарыгар Чита куоракка уонна 1990 сыллаахха РСФСР суруйааччыларын  VII-с съеһигэр Москва куоракка баран кыттыыны ылбыта. 1985 сыллаахха Улуу Кыайыы 40 сыла туолуутугар Чурапчы улууһуттан 40-чэ бэтэрээн Москванан, Герой-кириэппэс Бреһинэн, Украина, Белоруссия ытык-мааны сирдэринэн экскурсияҕа сылдьыбыттара. Ол сырыыларын туһунан талааннаах поэт ахтыыларыгар, хоһоонноругар суруйан дьонугар-сэргэтигэр, ааҕааччыларыгар билиһиннэрбитэ.

       Алексей Спиридонович Чурапчы улууһун «Саҥа олох» хаһыатыгар үлэлиир сылларыгар айар үлэҕэ сыстаҕас эдэр талааннаах дьону таба көрөн, кэмигэр өйөөн, иитэн таһаарбыта. Олортон саха литературатыгар бэйэлэрэ туспа суоллаах-иистээх суруйааччылар С.А. Попов-Сэмэн Тумат, Семен Семенов, Иннокентий Левин, Октябрина Колесова, Петр Захаров, чугас аймаҕа П.П. Федоров-Сомоҕо уо.д.а. буолаллар. Төрөөбүт сиригэр, Төлөй нэһилиэгэр, «Бродниковскай ааҕыылар» диэн үөрэнээччилэр научнай- практическай конференциялара тэриллэн ыытыллар.

    Лирик-поэт, прозаик, учуутал Алексей Спиридонович Бродников суруйааччы Эрилик Эристиин аатынан литературнай бириэмийэ лауреата, Чурапчы улууһун Бочуоттаах олохтооҕо этэ  « Албан Аат» уордьан 3-с , Аҕа дойду Улуу сэриитин I истиэпэннээх уордьаныннарынан уонна  «Бойобуой үтүөлэрин» иһин  мэтээлинэн бэлиэтэммитэ. Кини 81 сааһыгар 1998 сыллаахха от ыйын 25 күнүгэр  ыалдьан өлбүтэ.

Айымньылара

Күөх чараҥҥа : хоһооннор, ырыалар хомуурунньуктара. -Дъокуускай : Кинигэ изд-вота, 1959. —40 с.

Кулун туйаҕа : хоһооннор : кыра саастаах оҕолорго. —Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1962. —23 с.

Сиккиэр : хоһооннор : кыра саастаах оҕолорго. —Дьокуускай : Кинигэ изд-вота,1963. —23 с.

 Тэһии кулуммун тэһииннээн. —Якутск : Кинигэ изд-вота, 1963. —25 с.

Хочо хоһооно : кыра саастаах оҕолорго хоһооннор. —Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1966. —32 с.

Этигэн хомус : хоһооннор, ырыалар / ред. П. Д. Аввакумов ; худ. В. С. Карамзин. — Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1967. —80 с.

Куорсуннаах оноҕос : кыра саастаах оскуола оҕолорго хоһооннор. —Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1970. —24 с.

Хоһооннор / ред. С. И. Тимофеев ; худ. М. П. Шадрина. -Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1977. —128 с.

Куорсуннаах оноҕос : кыра саастаах оҕолорго хоһооннор, поэмалар / ред. В. А. Тарабукин. — Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1981. – 80 с.

Кыырайа көт, кынаттаах атым : орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоругар хоһооннор. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1984. – 96 с.

Айылгы туонабар : хоһооннор, поэмалар / ред. С. И. Тимофеев; Е. И. Третьякова уруһуйа. – Дьокуускай : Кинигэ изд-вота, 1987. – 240 с.

Көмүскэ уута : роман / А. Д. Васильев ойуута. — Дьокуускай: Бичик, 1993. – 326 с.

Арыллыбыт аартык : роман / А. Д. Васильев ойуута. — Дьокуускай: Бичик, 1993.- 240 с.

Үчүгэйиэн дойду сирэ : документальнай сэһэн, кэпсээннэр, очеркалар, хоһооннор. — Дьокуускай: Бичик, 1997. – 174 с.

Чэрэкээттэ : орто саастаах оҕолорго кэпсээннэр / худож. И. Б. Пестряков. Дьокуускай : Бичик, 2002. – 96 с.

Кэпсээннэр, хоһооннор, поэмалар : орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоругар / хомуйан оҥордо, киирии тылы суруйда С. А. Попов-Сэмэн Тумат. – Дьокуускай: Бичик, 2010. – 128 с. – (Саха суруйааччылара – оҕолорго).

Үчүгэйиэн алааспар : хоһоон // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2015. — Атырдьах ыйын 15 к. — С.2.

                             Олоҕун уонна айар үлэтин туһунан

Айылгы туоналаах суруйааччы тэлбит суола : (поэт, фронтовик, прозаик, публицист, учуутал Алексей Спиридонович Бродников олоҕун, айар үлэтин туһунан бэлиэтээһиннэр) / Сэмэн Тумат. — Дьокуускай: Сайдам. — 2017. — 144 с.

Ахтылҕан кутаата / лит ред. С. А. Попов-Сэмэн Тумат. – Дьокуускай: Бичик, 2005. — 192с.

Алексей Спиридонович Бродников // Чурапчинский улус : история, культура, фольклор / Администрация МО «Чурапчинский улус (район)»; АН РС (Я) ; Ин-т гуманит. исслед.; редкол.: Б. Н. Попов (отв. ред), А. С. Иустинова, Н. И. Дьячковский и др. — Якутск, 2005. C. 268-269.

Бродников Алексей Спиридонович // Албан ааттара өлбөөдүйбэт / И. М. Павлов. — Чурапчы, 2016. – С. 83-84.

Бродников Алексей Спиридонович САССР үтүөлээх учуутала, ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ // Чурапчыттан сириэдийэн / хомуйан оҥордо М. А. Герасимова-Сэнээрэ. — Дьокуускай, 2009. – С.36-39.

Слепцова, А. Алексей Спиридонович Бродников // Сиэннэрбэр суруйааччылары сэһэргиим / Анна Слепцова-Туобу Аана. – Дьокуускай, 2008. – С. 97-100.

Сосин, И. М. Чурапчытын айылҕатын суохтуура // Уйулҕам уйан убайдара / И.М. Сосин. -Дьокуускай, 2013. – С. 242-248.

Тумат, С. Алексей Спиридонович Бродников, поэт // Олох хатан кырдьыга : эссе-ахтыы, хоһооннор, пьеса, поэма; фронтовик-суруйааччылар интервьюлара, сэрии сылларынааҕы кинигэлэр / Сэмэн Тумат. — Дьокуускай, 2015. – С. 17-20.

Тумат, С. Алексей Спиридонович Бродников // Уот сэрии кэпсэтэр тылынан / хомуйан онордо С. А. Попов–Тумат. — Дьокуускай, 2005. – С.93-96.

Урсун. Учуутал, буойун // Алтыһыылар. Анаарыылар : ахтыылар, дакылааттар / Урсун. — Дьокуускай, 2010. – С. 24-27.

Федоров, П. П. Төлөйтөн төрүттээх, уйаҕас иэйиилээх лирик-поэт / П. П. Федоров– Сомоҕо // Төлөйтөн төрүттээх  [хомуйан оҥордо Е. С. Ксенофонтова; ред. С. А. Попов- Сэмэн Тумат]. — Дьокуускай, 2002. — 216 с. — (Саха сирин нэһилиэктэрэ). С. 59-64.

Алексей Спиридонович Бродников : (некролог) // Чолбон. 1998. N 7. – С. 96.

Далбаева, М. Алаас ырыаһыта: [А. С. Бродников төрөөбүтэ 85 сылыгар] / Марфа  Далбаева // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2002. – От ыйын 2 к. – С. 3.

Данилов, С. Р. Кэрэ лирикалаах киэн туттар поэппыт : [А. С. Бродников 90 сылыгар] / Роман Данилов // Саҥа олох. — Чурапчы. – 2007. – Кулун тутар 1 к. – С. 2.

Данилов, Р. Өрө көтөҕүллэн бэлиэтээтилэр : [А. С. Бродников төрөөбүтэ 85 сылыгар] / Роман Данилов // Сана олох. – Чурапчы. – 2002. – Кулун тутар 2 к. – С. 2.

Дыдаев, Д. Чурапчы поэтыгар : [А. С. Бродниковка анабыл хоһоон] / Дмитрий Дыдаев // Саҥа олох. — Чурапчы. – 1990. – Ахсынньы 8 к. – С. 3.

Левин, И. Поэт Айылгы туонатыгар : [А. С. Бродников 80 сылыгар] / И. Левин // Саҥа олох. — Чурапчы. – 1997. – Олунньу 25 к. – С. 3 ; Кулун тутар 1 к. – С. 5.

Луковцев, В. Н. Дьиҥ поэттыы сайаҕас, аһаҕас майгылааҕа : [А. С. Бродников төрөөбүтэ 90 сылыгар] / В. Н. Луковцев // Чолбон. – 2007. – No 2. – С. 71-74.

Маркова, Т. Кыырайа көтөр «Кынаттаах ата»! / Татьяна Маркова // Саха сирэ. 2017. – Олунньу 22 к. — С. 22.

Попов, С. “Ырайга да аттанарбар ырыам хаалла диэҕим…” / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. – 2017. – Олунньу 16 к. – С. 3-4.

Самсонова, Т. Сэрии кэмин суруйбута : [А. С. Бродников төрөөбүтэ 85 сылыгар] / Тамара Самсонова // Чолбон. 2002. — No2. – С. 87.

 Саха сирин буойун суруйааччылара // Чолбон. – 2015. – No 5. – С. 8-9.

Төлөйгө – «Бродников ааҕыылара» // Саҥа олох. — Чурапчы. – 2016. – Кулун тутар 12 к. — С. 2.

Тумат, С. Нарын тыллаах поэт : [А. С. Бродников төрөөбүтэ 75 сылыгар] / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. — Чурапчы. Чурапчы. – 1992. – Олунньу 25. – С. 3 ; Чолбон. – 2007.

Тумат, С. Саныыр Чурапчыҥ халлаанын / Сэмэн Тумат // Саҥа олох. Чурапчы. — 1990. — Ахсынньы 8 к. — С. 3.

Федоров, П. П. Кинилэр кыайыыны уһансыбыттара / П. П. Федоров–Сомоҕо // Саҥа олох. — Чурапчы. – 2015. – Кулун тутар 17 к. – С. 2.

Федоров, П. П. Суруйааччыны үйэтитэр соруктаах : [«Бродниковскай ааҕыылар»] / П. П. Федоров-Сомоҕо // Саҥа олох. — Чурапчы. — 2004. — Олунньу 17 к. – С. 2.

Федоров, П. П. Төрөөбүт алааска махтал : [А. С. Бродников төрөөбүтэ 90 сылыгар] / П. П. Федоров-Сомоҕо // Саҥа олох. — Чурапчы. – 2012. – Кулун тутар 15 к. – С. 3.

Федоров, П. П. Уйаҕас иэйиилээх лирик-поэт: [А. С. Бродников төрөөбүтэ 90 сылыгар] / П. П. Федоров-Сомоҕо // Саҥа олох. – Чурапчы. – 2002. – Олунньу 23 к. – С. 2.

***

Бродников Алексей Спиридонович : биобиблиографическай ыйынньык / Чурапчытааҕы кииннэммит библиотечнай ситим / [хомуйан оҥордо Е. Н. Макарова ; ред. В. П. Лонгинова; компьютернай верстка Е. Н. Макарова]. – Чурапчы, 2015. – 35 с.