ЫҺЫАХУнаар түптэУйгу-быйаҥ ыһыахпытУстан тиийэн дьэ кэллэУоһах алаадьы кэһиилээх.Ыһыах саха норуотугар үйэ-саас тухары киэҥник тарҕаммыт, биһирэммит национальнай бырааһынньык. Сахаларга ыһыах ыһыллыыта Эллэй Боотуртан саҕаламмытын туһунан норуот номоҕор үһүйээннэригэр этиллэр.Саха норуота айылҕаны кытта чугас эҥэрдэһэр: харыстыыр, айылҕа уларыйыытын кэээн көрөн олоҕун-дьаһаҕын ол уларыйыыларга сөп түбэһиннэрэн оҥосторун ааһан кини уйулҕата, иэйиитэ эмиэ айылҕа көстүүтүттэн сибээстээх  Ити барыта түмүллэн, от-мас саамай ситэр чыпчаалын куоттарбакка, бэс ыйын бүтүүтэ- ыһыах ыһыллар кэминэн талыллыбыт.Саха киһи өйдөбүлүгэр мааны ыһыах  күн ыһыллар түһүлгэтигэр үөһээттэн үтүөнү үөдүтэр Үөһээ Үрдүк Айыылар түһэллэр. Айыылар киһи аймахха туох баар баайы- дуолу, табыллыыны, дьоллоох дьылҕаны аныыр-биэрэр кыахтаахтар. Саха норуотун сайыҥҥы бырааһынньыгын кистэлэҥ соруга олоҕу салҕааһын, саҥа ыал олоҕун түстээһин, киһи аймах дьолго-соргуга, үтүөҕэ-сырдыкка дьулуур буолар. Ол иһин саха Ийэ айылҕаҕа, тыынар- тыыннаахха сүгүрүйэр.АЛГЫСКөмүстээх санаалаахКүн өркөн дьонноро,Урааҥхай саха удьуордараСамаан сайын салаллыытаДириҥ түһүлгэни тартыбыт.Сандал күүммүт тыкта,Саҥа күммүт үүннэ,Саргы дьаалы салаллыннаМичил-Туску.Уруй-Айхал.Дьолу-соргуну тосхойор, үтүөнү үөскэтэр сырдык алгыстартан биир бастакынан аламай күнү айхаллаан, үрдүк үрүҥ айыыларга, үтүө иччилэргэ үҥэн-сүктэн арбаан, аһатан-күндүлээн туран, сүгүрүйэр, махтанар, үтүөнү көрдөһөр алгыстар үөскээбит буолуохтаахтар.Орто дойду олоҕор уйгуну-быйаҥы, үтүөнү-кэрэни үөскэтэ олорор Үрүҥ Күҥҥэ сүгүрүйээри, тула сиэттиһэн күн курдук төгүрүк түһүлгэни үөскэтэн, ол иһигэр этэр санаа ис хоһоонун, иһиллиитин илбистээх  күүһүн хаайан-түмэн күүһүрдэн, эккэ-хааҥҥа иҥэринэн туһанан туран, күнү батыһа үҥэн-сүктэн тула хааман, көрдөһөн, алгыс алыптаах тылларын этэр идэ быдан былыр үөскээбитэ.Ыһыах ыһыы сиэрин-туомун, алгыһын, үҥкүүтүн- битиитин алгысчыт үрүҥ ойууттар салайан ыыталлара. Кинилэр үөһээ үрүҥ айыылары кытта тыл иччитин, алгыс хомуһун күүһүнэн  сибээстэһэр үрдүк үрдүк кыахтаах үлэһиттэрэ.  Алгысчыт ырыатын- тойугун, кини хас биирдии тылын ыһыахха мустубут дьон-сэргэ бары биир киһи курдук иһийэн олорон истэллэрэ, туох барыта чуумпурара. Ол дьоллоох түгэни мүччү туппат баҕа хас биирдии киһиэхэ баара.ОҺУОКАЙЭһиэ-эһиэ эһээкэйОһуо-оһуо оһуокайӨрөгөй-талаан үрдээтэ,Үөрүү көтүүдьэ буолла,Үстүүр саха муһунна,Үөрүүлэрдээх ыһыахпар.Дьон бөлөх буолан тоҕуоруһан, хас биирдии киһи санаатын, үөрүүтүн түмэр уонна ырыанан- оһуохайынан сирэйдээн күүскэ күүркэтэр. Ол иһин оһуохайга этиллибит тыллар ис хоһооннорун киһи ис утарсыыта суох ылынар, иҥэринэр. Оһуохай тылын этээччи үҥкүү хоһоонун таһаарар, ону кынаттар уонна үҥкүүгэ киирбит дьон үтүктэн этэллэр, илии-илиилэриттэн сиэттиһэн, төгүрүк түөлбэ тэрийэн, эргийэ көтөллөр. Норуот сэһэнигэр уонна ырыатыгар тойугар үҥкүүнү төрүттээбит Эллэй бэйэтэ уонна Омоҕой ааттаналлар. Ол иһин оһуохайга Эллэй оотур саҕаттан, Омоҕой баай саҕаттан, оһуохайдыыр оонньууну олохтуоҕун доҕоттоор. Диэн ыҥыраллар.Оһуохайдыыр дьон хамсаныытын оһуора, тылларын хоһооно, ырыата- тойуга биир күдьүс тэтим буолан күөрчэхтии ытыллар. Оччоҕо эрэ эргиир үҥкүүтэ этиллибит норуот санаата кынаттанар, Үөһээ Үрдүк Айыылар кулгаахтарыгар тиийэр, кинилэр санааларын табар диэн буолар. Үҥкүү кэмигэр табыллыннаҕына, айыылар бэйэлэрэ түһэн, үҥкүү тылын этээччи тылыгар киирэн, этиттэрэр да түгэннээх буолар эбитэ үһү.ЧАБЫРҔАХЧабырҕах- саха норуотун биир мындыр айымньыта буолар. Тылы-өһү имитэргэ, өйтөн сытыы-бэргэн тылларынан дьүһүйэргэ, эбэтэр уһулуччу умнуллубат түгэннэри, үөрүүнү-көтүүнү, сүргэ өрө күүрүүтүн сөҕүү-махтайыы тылларынан хоһуйарга дьарыгын таһынан, элбэх тылы-өһү өйгө тутар дьоҕурга үөрэтэр, мэйии үлэтин эрчийэр дьоһуннаах дьарык буолар.Саха тылын кылыһа-ЧабырҕахОлохпут очурдарын,Майгыбыт мараларын,Суобаспыт судураайдарын,Киэбирэр киэлилээхтэри,Кылыс кымньыы тылынанЧаҥыйар чабырҕаҕынанЧапчыйан ылыахпынАлыһын баҕаранАйа туһэн ылыым,Ардыгар абырыа диэнАаҕааччыбар анаатым..САЛАМАСалама — сир-дойду иччилэригэр бэлэх быһыытынан сайын саҕаланыыта маска тардан ыйанар сиэлинэн, өрбөҕүнэн бытырыыстаан киэргэтиилээх ситии.Салама ыйааһынын сиэрэ-туома өбүгэлэрбит итэҕэллэригэр, олохторугар-дьаһахтарыгар улахан суолталааҕа. Бу туом Дойду иччитигэр сүгүрүйэн, сайылыкка көһүү кэмигэр оҥоһуллара.Өбүгэлэрбит Дойду иччитин олус истиҥник саныыллара. Салама ыйааһынын сиэрин-туомун аҕам саастаах киһи толороро. Кини аал уоту арыылаах саламаатынан айах тутан, илин диэки хайыһан туран, Дойду иччититтэн уйгуну- бйаҥы, илгэлээх олоҕу көрдөһөрө. Ол эрэ кэнниттэн саламаны ыйыыллара. Бу туомунан тулалыыр эйгэни, айылҕаны кытта ыкса сибээс олохсуйар. Салама ыйааһынын туомун толоруу кэнниттэн сайылык ыала малааһын тэрийэллэрэ. Ол кэнниттэн араас оонньуу-көр саҕаланара.«ЫТЫК КҮН – ЫҺЫАХ» тургутукка эппиэттээн бэйэҕин бэрэбиэркэлэн.

«Ыһыах үйэлээх үгэспит» кинигэ, сурунаал быыстапката.

В.И. Душкина дьиэтээҕи коллекцията.