Ыһыах- саха омук төрүт итэҕэлин сиэрэ-туома. Бу күн айыыларбытын кытта аһаҕас халлаан анныгар алтыһар түһүлгэбит тэриллэр. Саха дьоно бэйэбитин «арҕаһыттан тэһииннээх айыы аймаҕа, көхсүттэн тэһииннээх күн улууһа» диэн ааттанабыт. Күн муҥутаан уһаабыт, сырдык элбээбит кэмигэр ыһыах ыһыллар, бу күн илин халлаантан айыы аартыга аһыллан күн дьоҥҥо быдан чугас буолар, ол күнү баттаһа саха дьоно Үрүҥ Аар Тойоҥҥо үҥэллэр, кымыһы ыһан айах туталлар, хас биирдии айыыларын ааттаан туран махтаналлар, алгыс ылаллар, өҥ дьылы, уйгуну-быйаҥы көрдөһөллөр, күүстэрин бөҕөргүтүнэллэр. Бу кэм Улуу Тунах диэн ааттанар.

Былыргы ыһыах             “Бэс ыйын 16—17 күнүгэр оҥороллор ыһыаҕы. Бу ыһыаҕы баай кыахтаах киһи оҥорор. Уон — сүүрбэ биэни тутаннар ыам мунньаллар. Арыт үс атыыр үөрүн тутан кымыстыыр улахан баай. Бу үс атыыр үөрүгэр сүүрбэччэ биэ буолар. Саамай элбэх үөрдээх атыыр уон икки биэлээх буолар. Бу биэни уонча хонукка тутан мунньаллар. Бу кымыһы мунньаллар сири иһиттэргэ, бу кэнники уһаакка мунньаллар. Туомугар хайаан да сэттэ эбэтэр тоҕус сири иһиккэ мунньаллар, толору гына кутан, быһаҕас буолара аньыы. Ахсаана хайаан да тэҥэ суох буолар, туох барыта. Ахсаана толору буоллаҕына ол сэттээх. Холобур, ахсаана туоллаҕына, ситэн, туолан туох барыта кырдьарга, баранарга барар ситтэҕинэ. Мунньуллубут кымыһы ыһыах буолуон инньинэ ким да амсайбат, ким да испэт. Кымыс үрдүн ыһыах буолуон инньинэ хайа да тойон-хотун да буоллар иһэппэттэр. Бу кымыстарын күлүүстээх чуулааҥҥа туталлар, оҕо-уруу иһэ сылдьан кымыс үрдүн иһиэхтэрэ диэн. Бу чуулаан олорор дьиэ ойоҕоһугар буолар. Онно кымыс астыыр дьахтар, дьиэлээх хотун киирэллэр. Дьиэлээх хотун кымыс үрдүн киһи иһиэ баҕар диэн, бэрибиэркэлиир. Онно үрүт турар сири иһиттээх кымыска. Ол аймаммытын хайаан да билэллэр. Биир симииргэ үс-уон буут кымыс киирэр. Арыы үс-тоҕус буут кэриҥэ буолуохтаах — кымыс арыыта. Ону эрдэ бэлэмнииллэр. Баай киһи кыаҕыттан көрөн эти бэлэмниир. Сорох биир сылгы этин бэлэмниир, сорох икки-үс атаҕын. Бу эти ыһыах иннинэ буһаран кэбиһэллэр. Онон бэлэмнииллэр үс суол аһы: эт, кымыс, арыы. Бу аһы бэлэмнииллэригэр төһө киһи кэлэрин суоттаан, аһы хайаан да быһа аһаабат гына дэлэйдик бэлэмнииллэр. Ыһыахха аһы ордорбокко, тобохтообокко быһа аһыыр бэт сэттээх, ол быһа аһаатахтарына ыһыах аһын, ол ыал «быйаҥнарын быһа аһаабыттар» диэн буолар. Ол ыал баайдара бараныахтаах, быйаҥнара быстан.Ыһыах буолар күнүгэр дьон күн тахсыытыгар мусталлар. Ол ыһыахха айыы ойуунун булаллар, үөһэ айыылартан айыллыбыт, киһини — сүөһүнү сиэбэтэх ойууну. Оннук ойуун суох буоллаҕына алгыырга көннөрү алгыстаах кырдьаҕас киһини булаллар. Кымыстарын мунньаллар (сири иһиттэри, чорооннору) ачаак сылгы түптэтин оҥорор түөт муннуктаах кыра баҕана курдук тулатыгар. Онуоха түптэ күн диэки өттө аһаҕас буолар гына «ачаах» мас өттүнэн кэккэлэччи. Чорооннору түптэ күрүөтүн ис өттүнэн кэккэлэччи. Чороону эмиэ күн өттө аһаҕас гына кэккэлэтэллэр. Бу чорооннорго толору арыылаах кымыһы куталлар. Чороонноро сиэл ытарҕалардаах буолар. Чороон көмүс бохсуулаах, олор ытарҕа тиэрбэстээхтэр. Ол тиэрбэстэргэ сиэли босхо тардан тигитэлииллэр. Атыырдарын аҕалан күн тахсыыта, күнү көрүһүннэрэ баайаллар. Атыырдарын быата хатыс быа буолбат. Сулара уонна көнтөһө үс үөс сиэл тигии көнтөс. Оттоку үөһэ хара буолар, икки өттө үрүҥ сиэл. Атыыры сиргэ энийбэт гына. Бу манна битииһит кыргыттары айах тутар уолаттары булаллар, киһини кытта сыппатах кыыс (10—14—15 саастаах) дьахтары кытта сыппатах уолаттар (10—13—15 саастаах). Уолаттар оҕо үгүс буоллаҕына тоҕус буолаллар, кыргыттара — сэттэ. Оҕо тиийбэт аҕыйах буоллаҕына (үрэх баһыгар оҕо аҕыйах буолан) айах туттаачы уола үс — кыыһа эмиэ үс. Бу уолаттар да, кыргыттар да ахсааннара тэҥ буолуох туһа суох. Уолаттар чороонноох кымыһы иннилэригэр көтөҕүтэлээн баран илин диэки хайыһан субуһа тураллар. Улахан уол бастыыр. Кыргыттар эмиэ субуруһа тураллар. Онуоха бастыҥ уол атыыр моойун хомуут кэтэрин туһунан турар, атыыр уҥа өттүгэр. Ону атын доҕор уолаттара атыыры ойоҕоһунан субуруччу тураллар. Кыргыттар биир оннук, атыыр хаҥас өттүнэн субуруһа тураллар.          «Былыргы ыһыахха эдэрдиин-кырдьаҕастыын бары дьон аймах толору сылдьара. Ол сылдьан араас оонньууну, холонууну, майгылары көрө-билэн, ол үөрэҕинэн баран оччотооҕу дьон быһыытын олоҕун билэргэ тирэнэллэрэ, оҕо дьон онтон үөрэнэн сайдарга бараллара.           Онон саха былыргы ыһыаҕа бэт үгүс, үрдүк суолталааҕа. Ыһыаҕы, бары айыыларга үҥэри-сүктэри саха төрдө Эллэй Боотур бэйэтэ хара бастааҥҥыттан олохтообута диэн хоһоон-тойук буолар. Сорох сэһэнинэн, Эллэй маҥнайгы бастыҥ уола Лабыҥха Сүүрүк диэн саха маҥнайгы ойууна (айыы ойууна) ыһыаҕы олохтообута, саха бары үҥэр-сүктэр айыыларын алҕаан иһитиннэрбитэ үһү диэн сэһэн буолар.Верхоянские якуты: материалы Северной экспедиции А. А. Саввина (1939—1940 гг.)  составитель Н. К. Данилова ; ответственный редактор Н. И. Попова ; ред. коллегия: Р. И. Бравина [и др.] ; литературный редактор Н. И. — Якутск : НБ РС (Я), 2022. – С. 144-145     

СИЭР-ТУОМ АЛГЫҺАСилигирэс солко тэлимСэбирдэхтэр сипсистилэр.Тэлибирэс оһуор симэхСибэккилэр сиэттистилэр.

Күммүт сирин көнньүөс сирэмТорҕо күөҕэ тырым алла!Үрдүк  халлаан айыы сарыалКүндүл күнэ күллэ-салла!

Айыы далбар АйылҕаныАйхаллыаҕыҥ, айах тутан,Уйгу-быйаҥ сайыммытынУруйдуоҕуҥ, ыһыах ыһыан.Уруй-туску! Уһун тускул!Айыы суола арылыннын!Күөгэл-мичил! Нарын-наскыл!Ыһыах күнэ соргуланнын! Васильева К.Д. Көмүс кытах : [Хоһооннор,сонеттар,поэммалар] /Клара Васильева. – Дьокуускай : Бичик, 2003. – С.17-18

Күнү көрсүү                      ЫҺыаҕы тэрийэргэ “Күнү көрсүү” сиэрин тумун хайаан да тэрийэн ыытар булгуччулаах. Оччоҕо дьон биир өйгө –санааҕа киирэн, айылҕаны кытта алтыһан, эттэрэ-хааннара чэбдигириэ, майгылара көнүө, олохторо тупсуо этэ. Бу күн дьон сахалыы таҥас таҥнан, дэйбиир тутан, ыраас санаалаах түһүлгэҕэ үктэниэхтээхтэр. Ким да кимиэхэ да кыыһырыа, кыйаханыа, улаханнык саҥарыа суохтаах.Түһүлгэ ыраас хонууга, арыый үрдүк сиргэ биэс уон миэтэрэ иэннээх, төгүрүк гына оҥоһуллар. Түөрт үүт бүтэйинэн эргитиллэр. Ортотугар аҕыс кыраалаах холумтан оҥоһуллар. Түөрт өттүгэр сэргэлии моонньохтоох остуолбалары сиргэ анньаллар. Түһүлгэ соҕуруу, арҕаа, хоту өттө ааннаах буолар. Илин диэки үс ааннаах аарка оҥоһуллар. Аарка ортоку аана 5-6миэтэрэ үрдүктээх уонна үөһээ өттө күн иитин курдук төгүрүктүҥү быһыылаах буолар”.

                       Күндү ааҕааччыларбыт, ыһыах туһунан кинигэлэри абонмент саалатыттан уларсан ааҕыҥ диэн ыҥырабыт.

Өбүгэлэрбит өлбөт-сүппэт үйэлээх үгэстэрэ / Г.Е. Федоров-Сэһэн Дьөгүөр ; [хомуйан оҥордо, бэчээккэ бэлэмнээтэ, аан тылы суруйда В.В.Илларионов]. — Дьокуускай : Бичик, 2011.- 256 с.

Романова, Екатерина Назаровна.Ыһыах — дьол, уйгу түһүлгэтэ = Ысыах — праздник белого изобилия / Е.Н.Романова уо.д.а. [сахалыы, нууччалыы тылбаас Е.С.Иринцеева, А.В.Прудецкая]. Дьокуускай — Бичик, 2016. — 96 с.

Васильев В.Е.

Саха төрүт итэҕэлэ былыргы сэһэннэргэ / В.Е. Васильев. — Дьокуускай : Бичик, 2006. — 96 с.

Ыһыах-үйэлээх үгэспит. / [хомуйан оҥордулар К.Д.Уткин, А.А.Алексеев]/ — Дьокуускай, 1991. — 15 с.