Бэлиэ күннэр. Хоһооннор
Ийэҕэ анаммыт хоһооннор
*** Ийэ туһунан өрөгөй ырыа ***
Олоҥхо дойдута тус хоту олохтоох,
Оһуокай ырыатын дьиэрэтэр оонньуулаах,
Сахалар биһиги үрдүктэн ситимнээх,
Сайаҕас санаалаах омукпут аатынан,
“Күн тэҥэ киһини – Ийэни чиэстиибит,
Күн сирин кэрэтэ – ийэ баар» — дэһэбит.
Этигэн хомуспут тыаһынан алҕаабыт,
Эйэтин, сүбэтин, билиитин анаабыт,
Күн көҕүн, сир көрүн оҕоҕо көрдөрбүт,
Күөх сирэм дойдуга көччүтэн көтүппүт.
Ийэ баар олоҕу дьиҥ дьоллоох оҥорбут,
Айылҕа эриэккэс аналын толорбут,
Ып-ыраас тапталы сүрэххэ иҥэрбит,
Ыалга ыал, дьоҥҥо дьон үөрүүтүн элбэппит.
Ис киирбэх, нап-наҕыл, нап-нарын бэйэлээх,
Эйэҕэс, элэккэй, сып-сырдык мичээрдээх,
Дьиэ кэргэн, Аан дойду тутулун төһүүтүн,
Суһуохтаах бастыҥын, дьүһүннээх үтүөтүн.
Быйаман тыллара. Сүгүрүйэбин, ийэлэргэ: Ырыанньык. Николай Саввинов. – Бэрдьигэстээх, 2004. – “Үлэ күүһэ»
*** Ийэкээм ***
Алааһым аар баҕах хатыҥа
Атаара хаалбыта сайыһа,
Арахсыы аартыгар далбаатыы
Аймана сэбирдэх ардаҕын.
Ийэкээм чэрдийбит ытыһа
Төбөбүн оргууйдук кууһара.
Тоҕойуом дойдугун умнумаар
Төрөөбүт алааскын диэбитэ.
Бу күҥҥэ борбуйун көтөҕөн
Будулҕан тумаҥҥа мунаммын,
Төрөөбүт алааспын суохтаатым
Төбөбүн төҥкөтөн турбутум.
Эргиллэн кэллим мин бүгүн
Ахтыбыт алааһым сэргэтэ,
Аар хатыҥ лабаата сипсийдэ
Ийэкэм иһирэх тылларын.
Василий Иннокентьевич Гоголев – Уйулҕан тыл. Ийэҕэ махтал: ырыанньык / хомуйан оҥордо М.Р. Крылов, музыкальнай эрэдээктэр К.А.Герасимов. – Дьокуускай: Айар, 2022. – 64с.:ноты. — С.7
*** Ийэм баар буолан ***
Күн сиригэр төрөөммүн,
Күнү бастаан көрбүтүм.
Ийэ диэни билбитим,
Эмиий үүтүн испитим.
Мин ийэм, мин ийэм
Мин ийэм баар буолан
Күммүт уота сып-сырдык,
Үөһэ халлаан ып-ыраас.
Үөрэ-көтө сылдьабын,
Үҥкүүлүүбүн, ыллыыбын.
Эрчимнээхтик хаамабын,
Эрэллээхтик сайдабын.
Мин ийэлээх буоламмын,
Күн сиригэр дьоллоохпун.
Петр Одорусов тыллара. Сүгүрүйэбин, ийэлэргэ: Ырыанньык. Николай Саввинов. – Бэрдьигэстээх, 2004. – “Үлэ күүһэ»
*** Өйдүүбүн ийэкээм, өйдүүбүн ***
Өйдүүбүн, ийэкээм, өйдүүбүн
Өрүүтүн эрдэлээн тураргын,
Үлэҕэр бараары тиэтэйэн,
Чап-чараас былааккын баанаргын.
Сүрэҕиҥ уйаҕас сүмэтин
Эн миэхэ иҥэрбит эбиккин,
Ол иһин, ийэкээм, алааспын
Истиҥник таптыыр да эбиппин.
Өйдүүбүн, ийэкээм, өйдүүбүн
Күөх сайын быйаҥын сомсуһа,
Хотуулаах үлэнэн күүрэҥҥин,
От охсо үрэххэ киирэргин.
Өйдүүбүн, ийэкээм, өйдүүбүн
Дьэдьэннээх куруҥҥа тахсарбыт.
Лаглаҕар хойуу үөт күлүгэр
Сынньанан, сөрүүкээн ааһарбыт.
Иван Корякин тыллара. Сүгүрүйэбин, ийэлэргэ: Ырыанньык. Николай Саввинов. – Бэрдьигэстээх, 2004. – “Үлэ күүһэ»
*** Ийэбэр ***
Амарах сүрэхтээх ийэлэргэ
Иэйиилээх истиҥ тыллары,
Ис сүрэхтэн саҕыллар тапталы
Аныыбын, этэбин кинилэргэ – ийэбэр, ийэбэр, ийэлэргэ.
Иринньэх ньулдьаҕай бэйэбин
Итии тыынынан ириэрэн,
Илбистээх тылы иҥэрэҥҥин,
Ииппитиҥ уолгун киһи оҥорон – ийэкээм, ийэкээм, ийэкээм.
Ханна даҕаны сырыттарбын
Ахтабын, саныыбын ийэбин.
Хайгыы, үөрэ көрөбүн
Ийэлэри – биһиги дьолбутун – ийэбин, ийэбин, ийэлэри.
Валериан Николаев тыллара. Сүгүрүйэбин, ийэлэргэ: Ырыанньык. Николай Саввинов. – Бэрдьигэстээх, 2004. – “Үлэ күүһэ»
*** Ийэҕэр сүгүрүй ***
Ийэ диэн сылаастык манньыта –
Сүрэххэр курдаттыы сыдьаайар,
Ийэ диэн итиитик илгийэ –
Дууһаҕын үөрүүнэн толорор.
Ийэҕин күн айыы киһитин
Куруутун бүөбэйдии харыстаа,
Ийэҕэр сүгүрүй өрүүтүн,
Кинини хомотор буолума.
Итиитик-истиҥник мичээрдээн,
Ким үөрэ көрсүөҕэй мэлдьитин,
Ким кууһан ылыаҕай эйиигин –
Ийэ диэн күндүтүөн, кэрэтиэн.
Ийэҕэр таптатан, атаахтаан
Кыһалҕа диэн тугун билимэ,
Ийэкэҥ тапталын сылааһа
Эйиигин арчылыы туруохтун.
Үөрүүгүн, эрэйгин үллэстэн,
Эн эрэ тускунан кыһаллан,
Олоҕун барытын аныырын
Умнума ханнык да түгэҥҥэ.
Василий Николаев тыллара. Сүгүрүйэбин, ийэлэргэ: Ырыанньык. Николай Саввинов. – Бэрдьигэстээх, 2004. – “Үлэ күүһэ»
*** Ийэ – сирдээҕи таҥара***
Ийэҕэ тэҥнээх кэрэнир көрбөппүн,
Эйэҕэс мичээрэ күннүү сыдьаайын
Туохха да холуохпун билбэппин,
Тумаҥҥа, күлүккэ бүкпүппүн.
Кэлэҕэй буолан төрөөбүт,
Кэмчи үөрүүтүн үтүөҕэ холбообут.
Итэҕэс кэлэн күнү көрбүт,
Син биир истиҥ ийэҕэ үөрбүт.
Бүгүн дьоллооххун, толоругун,
Бүдүйэн тугу да аахсыбаккын.
Күн тура үүт тураан олоххун
Кыра да сылтахтан баайсыбаккын.
Илэ олох хайдах устуой –
Ийэҕин мэлдьи харыстыа эбиккин.
Үөрүү, хомолто хайата бастыай –
Үөмэр олоҕу истэ түһүөххүн.
Ийэҕэ тэҥнээх күндүнү көрбөппүн,
Истиҥтэн истиҥи иэйэн эппэппин.
Күн аайы саныырбн, чуҥкуйа ахтарбын
Күлүгэ суох тылынан бу анаан ыытабын.
Прокопий Николаевич Ксенофонтов. Төрөөбүт тыл оһуорунан: хоһооннор / [хомуйан оҥордулар: И.В.Мигалкин, Г.А. Фролова]. – Дьокуускай: Бичик, 2018. – 272с. — С. 148
*** Ийэбэр ***
Айыыһыт хотунтан
Алгыһын ылаҥҥын,
Уол оҕо, кыыс оҕо
Арчыта буолаҥҥын,
Биһикпэр бигээҥҥин,
Биэбэйдээн иитэҥҥин,
Эн киһи гыммыккар
Биһирэм иэйиибин
Эйиэхэ аныыбын.
Нарынтан нарыммар,
Кэрэттэн кэрэбэр,
Күндүттэн күндүбэр-
Кун күбэй ийэбэр.
Сурэҕиҥ сылааһын
Эн миэхэ анааҥҥын,
Түүн-күнүс, дьыл-хонук
Буомнарын ааһаҥҥын,
Олохпор, дьылҕабар
Ааньалым буолаҥҥын
Эн киһи гыммыккар
Алгыстаах ырыабын
Анааммын ыллыыбын.
Нарынтан нарыммар,
Кэрэттэн кэрэбэр,
Күндүттэн күндүбэр –
Күн күбэй ийэбэр.
Юрий Васильевич Потапов – Саргын. Дойдубар, бар дьоммор [Хоһооннор], — 2-с тахсыыта. – Дьокуускай: Дани-Алмас, 2014. – 176с. — С. 150
*** Ийэкээм ***
Кып кыра санныгар
Күчүмэҕэй күннэри көрүстэҕиҥ,
Ыар баттык санааларга ыктаран
Үгүһү да сүктэҕиҥ эбээт.
Аймах хаан дьоҥҥор чугаһыҥ,
Сырдык мичээрдээх ийэкэм,
Тугу кыайаргынан көмөлөөх
Өрүү кэһии, бэлэх тутуурдаах.
Санаа ситэринэн ыралаах,
Сайдыыга, үүнүүгэ тардыылаах,
Сырдык үөрүүгэ көхтөөх,
Ол мин ийэм барахсан…
Попова Надежда Никифоровна.Суугунаа, Чурапчым чараҥа: хоһооннор / [хомуйан оҥордо Р.И.Корякина — Хотууна]. – Дьокуускай: Дани-Алмас, 2019. – 168с. — С.124
*** Ийэбэр ***
Иэйэбин ийэбэр,
Иһирэх киһибэр.
Үс кутум эймэнэ
Ахтабын – саныыбын.
Ньилбэккэ олорор
Иринньэх кэмнэрбэр
Ийэбэр сыстаммын
Иһийэн ылбыппын,
Илиитин сылааһын
Харысхал оҥостон,
Тымныыны тэйитэн,
Иттибит эбиппин.
Ытанньах саастарбар
Ачаалаан, атаахтаан,
Сайаҕас мичээри
Сыламныы көрбүппүн.
Хойуутаан өйдөөтүм
Билигин, дьэ, кэлэн,
Тыыннааҕар таптыырбын
Эппэтэх буруйбун.
Семенова Варвара Платоновна -Байбаралаах Балбаара. Көтүөм этэ күөрэччи көҥүл ырыа алгыстаах : хоһооннор / Дьокуускай: Сайдам, 2020с. – 128с. — С.62
*** Күн ийэ ***
Аан бастаан баара
Аан дойду – мин Ийэм.
Сылаас ньилбэгэ киниэнэ
Сырдык алаһам этэ.
Күнүм уотугар тэҥнээҕэ
Күлэн күлүмнээн ылара,
Халлааҥҥа күнү мин билбэтим,
Билэрим — күн Ийэни!
Атын аан дойду билигин
Атарахсытар дуу миигин…
Атыттары кытта биир
Атыҥырыы көрөр күн.
Уунан тиийбэт үрүҥ күнүм,
Саҕах нөҥүө саһар күнүм!
Ийэм итии мичээрин
Солбуйбатыҥ куруһун…
Остуоруйа дойдутунуу
Киирбэт күннээх аан дойду
Аны антах, ийэм баар
Аан дойдута буоллаҕыҥ…
Наталья Михалева – Сайа. Кистэлэҥ халлааным Айыыта: хоһооннор / Дьокуускай: Бичик, 2006. – 160с. — С.103
*** Күн күбэй ийэкэм ***
Үүнэр күн күлүмнэс мичээрэ
Мин ийэм мичээрин санатта,
Ол сырдык, ол ыраас санааттан
Оҕо саас эргийдэ саҥаттан…
Ийэкэм,
Ийэкэм,
Күн-күбэй ийэкэм!
Олоххо элбэх сыл да ааһар,
Ол эрэн күн уотун сылааһар
Баар ийэм ытыһын сылааһа,
Санаатын иэйиитин ырааһа,
Ийэкэм,
Ийэкэм,
Күн-күбэй ийэкэм!
Ийэкэм уостубат таптала,
Оҕотун умнубат ааттала,
Күн буолан үйэттэн үйэҕэ
Бу сирбин эргийэ туруохтун!
Ийэкэм,
Ийэкэм,
Күн-күбэй ийэкэм!
Василий Егорович Петров – Айыл. Үтүөкэн бу орто дойдуга: хоһооннор, тылбаастар, анабыллар [хомуйан оҥордо М.Н. Петрова]. – Дьокуускай: Бичик, 2013. – 240с. — С.182
*** Ийэм алгыҺа ***
Үрэх үрдүн биэрэгэр
Кумах устун хаамарбар
Оҕо сааһым кэннибэр
Эккирэтэн кэлбитэ,
Хантан эрэ алаадьы
Буспут сыта минньийэн,
Биллэн ылта тулабар,
Ийэм баарын санатан…
Оргууй үөһэ дабайан,
Ылбыт сыппын батыһан
Тиийэн кэлтим олбуорбар,
Сиҥнэн түспүт өтөхпөр…
Ийэм миигин ыҥыран
Алаадьылаан ыллаҕа,
Ыраах суолбар барарбар,
Күүскэ сыллаан хааллаҕа…
Сискэ, хайа үрдүгэр
Алаадьыбын уурабын,
Куруук ийэм барахсан
Миигин алгыы сылдьыаҕа…
Римма Иннокентьевна Корякина – Хотууна. Алгыстаах айаным / Хоһоон хомуурунньуга / Дьокуускай: ООО “Дани-Алмас”, 2019. – 60с. — С. 41
*** Ийэбэр ***
Дууһалыын долгуйан,
Уйадыйан ыллыыбын,
Үөскээбит алааспын
Санаабын көрөммүн.
Ол онно күндү ийэм,
Кэтэһэрдии тураахтыыр
Сыл-хонук устара
Дьэ, түргэниэн, билигин –
Эн оҕоҥ улаатан
Туһунан ыал аатырдым.
Ол эрэн күн ийэбэр
Ахтылҕаным күүһурэр.
Оҕотук сааспыттан
Ылата мин билбитим –
Алааспар сыдьаайар
Сулустарым ырааҕын.
Ол онтон күндү ийэм
Суохтаабыттыы сонньуйар.
Ааспыты эргиппэт-
Бу олохпут анала,
Мин түүлбэр өрүүтүн
Көстөн кэлэр оҕо сааһым.
Ийэккэм турар, күүтэр,
Сайаҕастык туттаахтаан.
Иван Васильевич Мигалкин. Сырдык иэйиим : [хоһооннор] / Дьокуускай: Бичик, 2019. – 432с. — С. 229
*** Ийэбэр ***
Тоҕо эрэ мин бүгүн долгуйа
Санаатым төрөөбүт дойдубун,
Ыраах баар дьоннорбун аҕынным,
Ийэкээм мичээрин суохтаатым.
Билэбин, мин бэркэ өйдүүбүн
Дьиэбиттэн ыраатар кэмнэрбэр
Биир санаа эйиигин буларын,
Мин туспар эн дууһаҥ ыалдьарын.
Хогуппат инигин ийэкээм
Миигиттэн ыраатта, тэйдэ диэн,
Ахтылҕан күннэрин үрэйэн
Эргиллиэм эн уолуҥ ыраахтан.
С. Бандеров тыллара. Ийэҕэ махтал: ырыанньык / хомуйан оҥордо М.Р. Крылов, музыкальнай эрэдээктэр К.А.Герасимов. – Дьокуускай: Айар, 2022. – 64с.:ноты. — С.24
***Ийэм чараас былаата***
Ийэм чараас былаатын
Сүрэхпэр сыһыары тутабын,
Үгүһү, күндүнү санааммын
Долгуйан, чуумпуран олордум.
Бу былаат кырачаан бэйэтэ
Истиҥ да иэйиини саҕар дии,
Ыраатан, айаҥҥа барарбар
Аргыһым, доҕорум буолар дии.
Мин ийэм бу сэмэй былаата
Аааньаллыы арчылыыр алгыстаах,
Олохпор оҕолуу бүөбэйдиир
Мин ийэм бу аптаах былаата.
Ийэм ыраас санаатын
Иҥэриммит нарын былаат,
Ийэм күүстээх, итии тапталын
Уҕараабат тырымнас, күндү ситимэ.
Дьячковская Евдокия Федоровна-Иэйэ. Иэйэр кутум илгэтэ : хоһооннор /
Е.Ф.Дьячковская – Иэйэ. – Дьокуускай :Сайдам, 2015. – 80 с. – С. 6
***Ийэбэр***
Сааһыран олорон, саныыбын ийэбин
Сайаҕас майгытын дьэ саҥа билбиппин…
Оҕолуу саастарбыт, айылҕам кэриэтэ
Оһуордуу ситэрэн, ийэбин санатта.
Сыралҕан куйааска сиэттиһэ хаамарбыт,
Сөрүүкээн ылаары тиэтэйэн ыларбыт.
Үрэҕим уутугар умсаахтаан ылбахтаан.
Үрдүбэр күлүмнэс кыырпаҕы ыспахтаан.
Көмүс күн сыдьаайбыт мөссүөҥҥэр
Ураты кэрэҕин харахпар көрөбүн.
Тапталгын таайаммын, долгуйан ылабын,
Кууһардыы туттунан илиибин уунабын.
Имигэс тарбахтар, илгэлээх сылаастар,
Наҕыллык саҥаран, уоскутар түгэҥҥэр,
Иэдэһин ньууругар сипсийэ,сигэнэ,
Уурааммын-сыллааммын үөрүүбүн тиэрдэбин.
Ийэҕэ ананнын иһирэх тылларбыт
Иэйиинэн илгийэн истиҥи этиэхпин.
Санаабыт ситимэ айылгы алгыспыт
Соргулаах олоҕу иннибэр түстээтин.
Алексеев Иннокентий Илларионович. Сайаҕас анаабын сааһылаан : хоһооннор /
И.И.Алексеев, киирии тылы суруйда Е.Г.Винокуров. – Чурапчы, 2021. – 69 с. – С. 58
***Ийэ***
Ийэ үөрбүт харахтара
Сааскы сарыал арыаллаахтар,
Сандал күнүм кыырпахтара,
Санаа сайар алыптаахтар.
Ийэ нарын тарбахтара
Имэрийэн сылаастара,
Иннэ-сүүтүк аргыстаахтар,
Иискэ-кууска сыстаҕастар.
Ийэ чэрдээх ытыстара
Бүппэт түбүк туоһулара,
Сылааһынан илбийэллэр,
Сылааргыыры үргүтэллэр.
Аһыныгас ийэ кута
Арчыылыаҕа курус кэмҥэ,
Сайдам, мааны айылгыта
Сыдьаайыаҕа күннүүн тэҥҥэ
Хас күн аайы салгыбакка
Хадаҕалаан ийэҕитин,
Ис сүрэхтэн көтөн тахсар
Исти махтал тылларынанҥ !!!
Федоров Дмитрий Николаевич – Оһуохай Уола. Айар тыл умсулҕана : хоһооннор /
Д.Н.Федоров. – Дьокуускай : 2018. – 180 с. – С.133
***
Ийэм сылааһыгар куустаран,
Олорооччубун кыратык ачаалаан,
Оччоҕо дууһам манньыйара,
Сүрэҕим налыйа тэбэн ылара.
Төбөбүн имэрийэр илиилэр
Уоскулаҥ, сымнаҕас да этилэр,
Сылам сылаас, холку да тыллара
Боччумудар ап күүстээх буолара.
Сүүспүттэн сылаабыт тыынын уоҕа
Бэл, баттахпын хамсатан ылара,
Ол дьоллоох түгэн санатан кууһар,
Харах уутун аҕала долгутар.
Сааһыран истэххэ, минньигэһин,
Ол ааспыт кэм тунал саҕахтара,
Умна быһыытыйбыт ийэм сыта,
Сөҥө иҥэн сылдьара кэрэтин.
Константин Романович Харлампьев. Күн кыырпаҕын ыспахтаан: [хоһооннор]/ Дьокуускай: Дани-Алмас, 2018. – С.120
*** Күн ийэ***
Ийэ, күн ийэ барахсан,
Уйалаах чыычыыхтыы
Түбүгүҥ элбэҕиэн,
Эн үлэҥ бүппэтиэн.
Сарсыарда эрдэлээн уһуктар,
Киэһэтин хойутаан утуйар
Ол кимий диэтэргит –
Күн ийэ барахсан буоллаҕа.
Биһиэхэ өрүүтүн кыһаллар
Алаһа дьиэбит араҥаччыта,
Дьоллоох олохпут түсчүтэ –
Ол ийэ, күн ийэ барахсан.
Эмиийиҥ үүтүнэн эмсэхтээн,
Тапталыҥ уотунан угуттаан
Киһи гыммытыҥ биһигини,
Олох аартыгар таһаартыҥ.
Бу сиргэ эрэллээх киһибит,
Бу дойдуга күндүттэн күндүбүт,
Күн сирин көрдөрбүт киһибит –
Ол ийэ, күн ийэ барахсан!
Абаҕаа Хампах уола Төллөй сиэнэ. Олохпут оһуордаах ыллыгынан / Э.Н. Семенова.- Дьокуускай: Компания “Дани-Алмас”, 2017. – 132с. -С. 36
*** Ийэбэр ***
Ийэм, ыраас санаа буолан
Мэлдьи миэхэ көстөн ааһар.
Аралдьыйа ыалга тахсан
Саҥа киирбит курдук туттар.
Билигин да сүбэлиигин
Түс-бас, истиҥ тылгынан,
Суохтаабыппын ону мин
Истэбин барытын ылынан.
Тыыннаахтар үтүө тылгын
Сиргэ-буорга тэпсибитим.
Олус хойутаан бараммын
Оттомурбут эбиппин.
Арай, ийээ, алгыс тылгын
Оҕолорбор тиэрдэ сатыам.
Үтүө үгэс салҕаннын
Сиэннэриҥ тылларынан!
Василий Сивцев. Хоһооннор, поэмалар.- Дьокуускай, «Бичик» нац. Кинигэ кыһата, 1993-128с. — С. 28
*** Ийэ барахсан ***
Эрэл нарын сибэккитэ
Тыллар оҕо дьылҕатыгар,
Сүрэҕин сылаас таптала
Куруутун сылдьар чыычааҕар.
Баҕарар ийэ оҕотутар
Үөрэх билии ыларыгар,
Үтүө санаа иҥэригэр,
Үлэһит киһи дэтэригэр.
Ийэ барахсан харыстыа
Эрэмньитэ сүттэҕинэ,
Үөрүү-көтүү, мичээрдиэ
Оҕо дьоллоох буоллаҕына.
Ийэ дойду кэскилин
Оҕо быһаарар оруоллаах,
Олох инники сайдыытын
Салҕаан илдьэр аналлаах.
Василий Иванович Ефимов – Сыркыс. Айылҕалыын алтыһан: хоһооннор, поэма /[бэчээккэ бэлэмнээтэ В.И. Птицын, хаартыскаҕа И.С.Белоногов туһ.]. – Дьокуускай: 2019. – 224с. — С. 94
*** Ийэ алгыһа***
Кистии-саба долгуйа
Кистии-саба долгуйа
Кэрэ кыыспыт кийииттии
Кынталдьыйа тэриннэ.
Баҕарабын бүөбэйдиэн
Бигэ-тирэх доҕорун.
Олох суолун устата
Оһуор-дьарҕаа суолланыан.
Нуолур солко суһуоҕа
Нарын-намчы бэйэтин
Туоһулуурдуу субуллан
Толбоннура оонньоото.
Аҕа ууһун тэнитэн
Аймах-билэ дьоннордуун
Аартыктары аһаҥҥыт,
Айхалланнын олоххут.
Аграфена Семеновна Павлова – Арыпыана. Мааны, ыраас иэйиилэр: хоһооннор. — Дьокуускай: Сахапечать, 2015. — 96с. — С.52